Srpski neoavangardni pokret signalizam

Gžegož Gazda


SIGNALIZAM, književni program koji je u drugoj polovini šezdesetih godina formulisao srpski pesnik M. Todorović (rođ. 1940), a kasnije, sedamdesetih godina se preobratio u uticajan neoavangardni (neoavangarda*) umetnički pokret u književnostima Jugoslavije koji se upisao u kontekste eksperimenata svetske književnosti što su određeni opštim imenom *konkretna poezija.

Todorović je počeo da piše i štampa svoja dela 1959. godine. U književnosti je debitovao 1965. godine i tada se pojavio njegov tekst naslovljen sa Naučna ispitivanja na Planeti (u pesničkoj zbirci Planeta) čiji postulati su inicirali seriju manifesta koji su kristalisali sledeće etape programa (Planeta je pesnička parabola tajni poezije, života i smrti). Prvu etapu Todorovićevih traganja nazivamo scijentizam, temeljila se na uverenju da postoji neposredna veza između poezije i nauke (upor. i fusnote iz zbirke Putovanje u Zvezdaliju, 1971). «Stih je – napisao je pesnik – magična formula života i kosmosa, a njegovo značenje premašuje uske književne okvire. U povratku želi da sjedini izgubljeno jedinstvo s naukom (...) Čezne za sveobuhvatnom slikom sveta, u čijoj osnovi će biti analogon atoma života i svemira». Ta estetička utopija (obrazac E=mc 2 – smatran je najsmelijom metaforom) imala je svoje istorijsko polazište – nije važno da li je bilo svesno ili nije – u koncepcijama Hlebnjikova, u snovima nadrealista i drugih avangardista s početka veka. Godine 1968. Todorović je objavio Manifest pesničke nauke (Polja, br 117-118) u kome je precizirao i rezimirao dotadašnje koncepcije. Sličnu ulogu odigrao je i drugi programski tekst Regulae poesis s podnaslovom «Teze za opšti napad na tekuću poeziju» («Gradina», 1970, br. 1) koji je negirao emocionalnu, privatnu, subjektivnu dimenziju lirike koja nije u stanju da se izbori za naučni univerzalizam.

Godine 1969. pojavio se termin signalizam, a godinu dana kasnije na stranicama časopisa «Delo» (1970, br. 3) i manifest naslovljen sa Signalizam. U to vreme, kako u Ljubljani tako i u Zagrebu nastajale su umetničke sredine čiji predstavnici su pod uticajem evropskih eksperimenata pokušavali da na svoj način razvijaju ideje vizuelne i konkretne poezije. U Beogradu 1968. i 1969. godine održavane su velike izložbe međunarodne konkretne poezije (u njima su učestvovali i članovi slovenačke grupe *OHO). U Zagrebu je 1968. nastao časopis posvećen kibernetici, masmedijima i vizuelnoj komunikaciji pod naslovom «Bit». Sledeće godine u Beogradu se pojavio časopis «Rok» otvoren prema vizuelnoj poeziji i njenim teorijskim problemima. U takvom kontekstu program signalizma činio se očiglednim. «Signalističku poeziju – pisao je autor manifesta – možemo odrediti kao aktivnost pesnika i mašine, ili samo pesnika da se kroz jezik (i grafičku formu) omogući pesmi da izađe iz bezobličja stvari i procesa prirode i povede svoj dijalog sa svetom». Ova uvodna definicija kasnije je u časopisu-organu pokreta «Signal» (1970-1973) precizirana i u njoj između ostalog čitamo: «Termin signalizam izveden je od latinske reči 'signum' – znak (...). Signalizam je avangardni stvaralački pokret, s težnjom da zahvati i revolucioniše sve grane umetnosti od poezije (literature) preko pozorišta, likovne umetnosti, muzike do filma, unoseći egzaktan način mišljenja i otvarajući nove procese u kulturi radikalnim eksperimentima i metodama u okviru jedne permanentne stvaralačke revolucije, na koju je, naročito uticala tehnološka civilizacija, civilizacija znaka, sve veća primena nauka i naučnih metoda, posebno matematika (...) i pojava kompjutera». Dalje tačke definicije – kroz nadovezivanje na prethodno eksponirani scijentizam - apsolutizovale su funkciju eksperimenta i načelo oslanjanja na «egzaktne metode» nauke. Stvarajući vlastiti naziv za već imenovane pojave, Todorović je sugerisao originalnost i posebnost tog predloga srpske neoavangarde. Klasifikovao ju je na različite načine, tretirajući signalizam u užem i širem značenju. Najpre je taj naziv shvatao kao sinonim vizuelne poezije, ubrajajući u nju letrizam, konkretnu, grafičku i sl. poeziju. Zatim je sužujući pojam govorio o postupnoj deverbalizaciji i desemantizaciji poezije. U tim tipologijama koje su se menjale i nisu uvek bile dosledne, pojavljuju se svojevrsni žanrovi, odnosno kompjuterska, aleatorična ili stohastička, statistička, permutacijska, kombinatorijska, varijacijska, scijentistička, tehnološka, kinetička i fonetička poezija i «signalističke manifestacije» (gestualna poezija – akcije «modela» materijalnih jezičkih znakova) i sleng poezija, od kojih neke prekoračuju granice književnosti, ulazeći u prostor likovne i drugih umetnosti sa konceptualnim, hepeninškim idejama i kvazipozorišnim eksperimentima.

Srpski signalizam urodio je desetinama manifesta, pesničkih zbirki, kritičkih knjiga, almanaha, antologija, časopisa i izložbi, kao i signalističkih akcija koje su se pojavile u književnoj kulturi cele Jugoslavije (upor. i *klokotrizam). Između ostalog uključio se i u međunarodni pokret konkretne poezije. Osim Todorovića, glavnog teoretičara i predvodnika signalizma među praktičarima pravca valja pomenuti i autore poput V. R. Tucića (rođ. 1941), Ž. Rošulja (rođ. 1940), S. Vukanovića (rođ. 1944), O. Kisića, J. Cvetković, T. Janković, M. Pavlovića, Z. Popovića, B. Prelevića kao i pesnika starije generacije, poznatog avangardistu iz međuratnog perioda, Lj. Jocića (1910-1978).

Lit.: R. Tautović: Signalizam, «Gradina» 1974, br 7-8; J. Kornhauser: Propozycja serbskiej poezji eksperymentalnej, Kraków 1981; D. Poniž: Konkretna poezija, Literarni leksikon, knj. 23, Ljubljana 1984.

S poljskog prevela Biserka Rajčić

Iz: Grzegorz Gazda: Słownik europejskich kierunków i grup literackich XX wieku.- Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, str.602-604.