Tri doktorske disertacije o signalizmu ili Kako sam počela da razumevam signalizam

Tanja Ivanović


* JULIJAN KORNHAUZER (1946- )
* ŽIVAN ŽIVKOVIĆ (1952-1996)
* MILIVOJE PAVLOVIĆ (1947- )

Moj prvi susret sa signalizmom i njegovim osnivačem Miroljubom Todorovićem, teško da bi se mogao nazvati prijatnim. Kao bibliotekar u Biblioteci SANU, dobijeni zadatak sačinjavanja neke vrste kataloga građe njegove posebne biblioteke (PB 19) nisam mogla da odbijem, ali nisam se ni zanosila mišlju da će mi ispunjavanje te obaveze doneti bilo kakvo zadovoljstvo.

Najblaže rečeno, građa je sa bibliotečkog aspekta bila sporna, naročito jer je počela da pristiže u fondove u vreme koje nije imalo Internet kao sredstvo za prikupljanje podataka koji iz građe nisu bili vidljivi, a koji bi poslužili njenom razumevanju, i, zahvaljujući tome i njenoj daljoj korektnoj obradi. O signalizmu se u javnosti već poodavno govorilo kao o „planetarnoj“ umetnosti koja svojim sadržajem i formama preinačuje i uklanja jezičke granice i postiže da umetnost bude shvatljiva svakome, bez obzira na jezik kojim se služi ili obrazovanje koje poseduje.

Do mene su stizale zastrašujuće vesti – da je Todorović poklonio našoj Biblioteci plakate (ogromne, srednje i na preklop), pa potom neke male knjižice koje to uopšte i nisu, razglednice sa bezobraznim crtežima s obe strane, a vrhunac je predstavljala obrada knjige Stepenište[1] sa tipičnom bibliotekarskom napomenom: „Fotografija autora na koricama“. Za fotografije sa korica Todorović mi je lično objasnio da to nisu obične fotografije, već jedna verzija gestualne pesme „Pokreti glavom“ a da je iscrpno objašnjenje o njoj sadržano u knjizi U cara Trojana kozje uši[2] ! U toj gestualnoj pesmi Todorović je na fotografijama pokretao glavu u više pravaca, vrlo diskretno, (i kako se kasnije pokazalo sa sasvim određenom namerom). Postalo je jasno da je „planetarna“ umetnost pretrpela određenu štetu jer nije bila pogodna za primenu Standarda bibliotečkog poslovanja i jer je, uostalom, niko od nas nije razumeo u onoj meri u kojoj je to bilo potrebno.

Da bih u sve to unela red bilo mi je potrebno nešto što objašnjava i sistematizuje signalizam i stvaralaštvo Miroljuba Todorovića, konkretnije.

Ono sto sam, između ostalog, imala na raspolaganju u Biblioteci SANU bile su tri doktorske disertacije izrađene na tu temu: disertacije Julijana Kornhauzera, Živana Živkovića i Milivoja Pavlovića.

Tako sam, od jednog do drugog, sticala predstavu o tome šta i na koji način signalizam unosi u našu književnost.

JULIJAN KORNHAUZER (1946- )

Poljski jugoslavista Julijan Kornhauzer pristupio je izučavanju signalizma u vreme kada ni u Poljskoj, a ni u Jugoslaviji, eksperimentalno stvaralaštvo nije imalo teorijske fundamente. Razmatranja o tome uglavnom su bila nenaučna. Tako je Kornhauzer obavio najteži deo ovog pionirskog posla – prvi je, sa naučno kritičkog stanovišta, objasnio korene i genezu signalizma, pa i njegovu suštinu (onako kako ju je on shvatio) i žanrovske iskorake ovog pravca.

Zbog svega ovoga prvo sam se latila čitanja njegove disertacije Signalizam srpska neoavangarda[3].

Za ovo, srpsko izdanje, autor je sam napisao predgovor. Prvi koji je predstavio javnosti sistematizovan Todorovićev signalizam, Kornhauzer u uvodu piše: „U mojoj knjizi nema neosnovanih ushićenja. Uopšte se ne bavim ocenom opisivanih dela, niti uzdizanjem signalizma u kontekstu celokupne srpske poezije.“

Disertacija je bila plod Kornhauzerovog desetogodišnjeg istraživanja koje se kretalo nešto širim poljima i putevima – tačnije kroz eksperimentalnu poeziju a u vezi sa tim i kroz srpsku neoavangardu. Na poljskom jeziku je izdata još 1981. godine[4], te je samim tim bilo jasno da može obuhvatiti signalističko stvaranje samo do te godine. Izgledalo je da će mi ponajpre poslužiti za to da signalizam smestim u istorijski okvir književnog miljea.

Prvo poglavlje studije Konvencija umetničkog eksperimenta predstavlja svojevrstan uvod u avangardu a samim tim i u analizu Todorovićevog stvaralaštva. Rečenica „Eksperiment u umetnosti je za većinu primalaca obeležje krize savremene humanistike, mada prolazne krize“ sadržava i označava odnos koji ljudi, u ulozi konzumenata sadržaja, uglavnom imaju kada se pojavi nešto novo što odstupa od uobičajenog.

Drugim poglavljem Kornhauzer nas uvodi u svet evropske avangardne poezije posle Drugog svetskog rata, između ostalog vrlo jezgrovito naznačivši: „Čini se da kritičar brani književnost od varvarskih napada nepoznatih Huna avangarde... Jedan od tih Huna je Miroljub Todorović, tvorac signalizma.“

U tekstu, dalje, Julijan naizgled i unekoliko relativizuje originalnost i unikatnost Todorovićevog stvaranja, ukazujući na mnoge njegove preteče i savremenike, koji su u svom delu već čuvali klicu signalizma (zenitisti, na primer, a kasnije i „Miljković koji je prethodio našem pesniku“), i piše: „u ovom trenutku nije bitno da li je signalizam sasvim nov pravac i da li ima nešto zajedničko sa tradicijom prve avangarde“.

Avangarda je, posle Drugog svetskog rata, nesumnjivo krenula u nešto drugačijem pravcu od onog koji zagovara Todorović, kojom prilikom se izdvaja letrizam – slovo je osnovni elemenat versifikacije - i čiju je estetiku njegov osnivač Isu smatrao najznačajnijom posle nadrealizma. No letrizam ne uspeva da ostavi bogzna kakav trag na međunarodni avangardni pokret. To čini konkretna poezija, tj. nekoliko njenih tvoraca koji deluju nezavisno jedan od drugog: Haroldo i Augusto de Kampos[5] sredinom pedesetih godina u Sao Paolu; Eugen Gomringer[6], Bolivijac nastanjen u Nemačkoj i mnogi drugi.

Na popularizaciju konkretne poezije utiču i promene u likovnim umetnostima toga doba. Krajem 50-ih javljaju se prvi minimal art, konceptualna umetnost, hepeninzi grupe Nula u Dizeldorfu, slike po uzoru na stripove, pop i op art, hiperrealizam.

Konkretna poezija pružila je niz mogućnosti za razvoj i razgranavanje novih eksperimenata u poeziji – polovinom šezdesetih godina Pjer Garnije, izdavač pariskog časopisa Les Lettres[7] svoje poetske eksperimente naziva spacijalizmom - Spatializme et poesie concrete[8]. Svaka reč je apstraktna slika, površina na listu papira, zvuk, ako je izgovorena. Kornhauzer o tome piše „Linearnost je zamenjena prostornošću“.

Idući dalje, suočavamo se sa novim eksperimentom kojim dominiraju Euđenio Mićini i Mikele Perfeti, u drugoj polovini šezdesetih godina, sa svojom teorijom vizuelne poezije. Vizuelna poezija[9] izvela je simbiozu jezičkog i likovnog znaka. Ona vidi svoj početak u antici a za svoj razvoj ima da zahvali najnovijim tendencijama u likovnim umetnostima. Ima mnogo zajedničkog s tehnikom kolaža, fotomontaže i plakata, i može se reći da njenu značajnu tradiciju čini kubizam (Brak, Pikaso, Gris). Iskustva kubizma savršeno se vide i u radovima Oskara Daviča i Predraga Neškovića u ciklusu Strip-stop[10] iz 1972. godine.

Kornhauzer pominje materijalnu poeziju (poetske objekte ili objekte-poeme) i kinetičku poeziju kao podvrste vizuelne poezije, ali zato gestualnu poeziju izdvaja kao posebnu, zbog prisustva živog modela. Ona se pojavljuje 60-ih godina XX veka i potpuno isključuje i jezik i znak, ističući kao svoje elemente gest i akciju.

Terminološki nesporazumi u ovim eksperimentima su česti i uobičajeni, jer je teško tačno razgraničiti različite tipove eksperimentalne poezije.

U takvom okruženju, razvijao se signalizam Miroljuba Todorovića.

Isto kao i svi njegovi savremenici, poetski eksperimentatori, i on je pisao manifeste podvlačeći izuzetnost svog predloga estetike. Veliki broj manifesta, kako Kornhauzer smatra „ne svedoči samo o velikoj Todorovićevoj aktivnosti, već i o potrebi da dospe do što većeg broja primalaca.“ Oni su više puta preštampavani a i objavljivani su i u vidu predgovora za neka Todorovićeva dela.

Ono što je posebno interesantno je to da Kornhauzer kao Prvi manifest signalizma označava pretposlednji i poslednji deo Todorovićeve „zbirke“ Planeta[11], nabrajajući njihove celine i ističući „ozbiljnost teorijskih premisa i način njihovog izlaganja u knjizi“. S obzirom na to da sam Todorović ovaj tekst nije proglasio manifestom, vredelo bi se zadržati malo na njemu u pokušaju da se objasni šta je to Kornhauzera navelo da ga prihvati kao prvi ozbiljan proglas signalizma bez obzira na činjenicu da je on, po svojoj nameni, komentar osnovne poeme – Planeta - podeljene na cikluse.

Pretposlednji deo „Naučna ispitivanja na Planeti“ čine celine: Geometrijskoalgebarska analiza poezije ili Geometrija pesme; Ispitivanje: Poezije, Života i Smrti kao linearnih funkcija; Jednačine sa dve nepoznate; Zadaci.

Iz sadržaja ovih celina vidi se da se geometrijsko obrazloženje funkcije stiha odnosi na filozofske kategorije. Stih zauzima određeno mesto u prostoru i izražava četiri osnovna načela ljudske egzistencije. No stih je jednovremeno govor o beskonačnosti galaksije i sam deo kosmosa koji je uvek u kretanju ka međuzvezdanim prostorima. Dalje, ovde se definiše i tačna funkcija „planetarne“ poezije. Svi matematički elementi koje Todorović upotrebljava u ovom tekstu, služe estetskoj svrsi i imaju metaforično značenje. Ne odričući se lirskog glasa, uvek dajući ljudskoj jedinki ulogu kontrolora toka zbivanja, označavajući njenu sudbinu kao osnovu promena u Svemiru, Todorović objašnjava ideju stvaranja novih svetova i načela njihovog postojanja u Kosmosu.

U poslednjem delu Planete „Iz dnevnika poeme, Objašnjenja, Komentari“ pesnik pojačava analogije čineći poeziju načinom postojanja i postaje jasno da govori o nauci kao o pesničkom sredstvu. Pod tim podrazumeva otkrivanje tajni života i smrti i poezija postaje mikroskop i dogled. Svekoliko kretanje u prirodi upravo i jeste tema poezije.

Dakle, bez obzira na to što Todorović (kao i docniji istraživači signalizma) pridaje veći značaj svojim traktatima pisanim na ovu temu u periodu od 1962. do 1968. godine, objavljenim kasnije kao Manifest pesničke nauke, ima velikog opravdanja ovakva Kornhauzerova analiza delova Planete koja ne samo da je pesnički debi, nego je i nastala ranije (1965. godine) i prihvata se kao početak i odrednica daljeg Todorovićevog stvaralaštva.

Nakon pojave Planete, kritika piše „o Todoroviću uzdržano, ali sa nadom i ponosom...“

Kornhauzer, budući da je tesno sarađivao sa Todorovićem sve vreme svog istraživačkog rada na signalizmu, prihvata Todorovićeve tvrdnje da je scijentizam prva etapa signalizma, a i to da su njegovi počeci 1959. godine, mada to čini uz određene ograde izazvane ne samo poređenjem sa delima drugih, inostranih autora nego i pojmovnim shvatanjem reči „scijentizam“.

Hiljadu devetstotina šezdeset devete godine, termin signalizam ulazi prvi put u upotrebu. Ovo je ujedno i prelomna godina u kojoj signalizam potiskuje scijentizam. Najverovatnije da je uzrok tome nagli razvoj pesničke avangarde u Sloveniji i u Hrvatskoj, kao i popularizacija eksperimentalne umetnosti Zapadne Evrope. Sledeće godine objavljen je Manifest signalizma na nekoliko mesta i u različitim verzijama. Kornhauzer odbacuje Predgovor Kataloga izložbe signalističke i kompjuterske poezije iz 1969. godine kao mesto na kome je sadržan, prvi put, tekst Drugog manifesta, a napis Signalizam iz časopisa Delo (1970) ne uzima kao poseban, Treći manifest, nego ga prisajedinjuje Manifestu signalizma. Tako Kornhauzer pribira određen broj publikacija i tretira ih kao jedinstven Manifest i ima primedbe na nejasne razlike među paralelnim definicijama pojma „signalizam“. U ovakvom, „Kornhauzerovom“ manifestu signalizma se, što postaje jasno kasnijim tumačenjem Živana Živkovića, sadrže dva manifesta: Manifest signalizma i Signalizam.[12]

Dakle, bez obzira na to što meša manifeste, tačnije, bez obzira što ih ne razgraničava onako kako ih je sam tvorac signalizma, Miroljub Todorović, postavio, Kornhauzer im pridaje pravo značenje i važnost za širenje signalističkog pokreta.

No postoji daleko značajnije pitanje koje on u svojoj disertaciji postavlja: „Da li je signalizam naziv avangardnog pokreta u Jugoslaviji, avangardnog pokreta bez obzira na etničku reprezentaciju ili je avangardna aktivnost samog Todorovića?“

Prateći put od izlaska prvog broja časopisa Signal [13] (u kojem Todorović jasno razgraničava vizuelna i konkretna dela stranih pisaca od tekstova jugoslovenskih signalista), pa do prve grupne izložbe signalizma postavljene u Milanu 1971. godine („Poesia signalista Yugoslava“) na kojoj su učestvovali samo srpski stvaraoci, Kornhauzer dolazi do zaključka da postaje jasno da je „signalizam odrednica za eksperimentalno stvaralaštvo u Srbiji i da se time razlikuje od avangardne poezije u drugim zemljama, da pretenduje na naziv umetničkog pravca, a ne na još jednu varijantu nekog od postojećih avangardnih propozicija u poeziji“

On time ujedno čini i najveću uslugu signalizmu, bez obzira na razumljive naučno-kritičke stavove koje ima u svom istraživanju, i uzdiže ga do originalnog i sasvim autentičnog avangardnog pravca.

Ne samo to – Kornhauzer je utro put daljem razvoju teorijsko-naučnih aspekata signalizma.

ŽIVAN ŽIVKOVIĆ (1952-1996)

I odista, osamdesetih godina na našem tlu počinje ozbiljan i temeljan nučni rad kojemu je tema upravo signalizam - rad Živana Živkovića. U periodu od 1984. godine do 1988. godine on objavljuje svoje prve radove mahom kao separate[14], da bi ih kasnije proširio i sa mnogim drugim objedinio u obimnu doktorsku disertaciju Signalizam : (geneza, poetika i umetnička praksa)[15] koju je odbranio 1991. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu.

Njegovo određivanje žanrova u signalizmu (bez obzira na činjenicu da se signalistička dela mahom žanrovski prepliću), do dana današnjeg jeste najjasnija naučna interpretacija razvoja, pojavnih oblika i suštine ovog pokreta.

Žanrovi bi, onako kao ih je on pobrojao bili: signalistička scijentistička poezija, fenomenološka, tehnološka i ready-made poezija, stohastička poezija, apejronistička poezija, kompjuterska poezija, permutaciona (varijaciona) i statistička poezija, šatrovačka poezija, haiku, vizuelna, gestualna i objekt poezija i mail-art.

Ovakva žanrovska razuđenost rezultat je smelih eksperimenata na polju književnosti, ne samo shodno zahtevima vremena u kome su signalistička dela nastajala, nego i zahvaljujući neobuzdanoj stvaralačkoj mašti i radoznalosti signalista.

Pre no što je ponudio žanrovsku podelu, Živković je istakao Manifeste i osnovno glasilo (Signal) kojim se signalističko delo ne samo širilo nego i okupljalo mnoge inostrane stvaraoce čineći tako ovu vrstu književnosti zajedničkom za čitav svet.

Poglavlje disertacije „Poetika signalizma : (Manifesti i drugi metapoetski tekstovi)“ sadrži objašnjenje samih pojmova: manifest i metapoetski tekst – „...u njima se kao tekstovima posebne namene saopštavaju nacrti novih poetičkih i estetičkih koncepcija koje su redovno u oštroj opoziciji prema onima koje su do tada bile na snazi i predlažu ne samo praktična „rešenja“ (postupci) u procesu književnog oblikovanja već i načini recepcije budućih književnih tvorevina kao i transformisanja književnog, kulturnog i socijalnog konteksta u celini.“

Mnogi teoretičari književnosti raspravljali su o književnim manifestima i bili skloni tome da smatraju da je manifeste nemoguće izdvajati same po sebi kao pouzdane pokazatelje i nosioce informacija o transformacijama u književnosti, nego da se oni moraju posmatrati u sklopu stvaralaštva na koje se odnose.

Živković smatra da sva tri manifesta signalizma (toliko ih je bilo ukupno) koje je napisao Miroljub Todorović, nose sobom i elemente programa koji su u stvari metatekstovi preko kojih se javnost upoznaje sa namerama da se ostvari određeni model.

Osim ovoga, veoma je bitno da je signalizam, za razliku od pojedinih pokreta istorijske avangarde, prvo promovisan pesničkim delima a ne manifestima.

Tako u ovoj disertaciji takođe nalazimo podatak da je objavljena Planeta (1965. godine) oficijelni početak signalizma, ali za razliku od Kornhauzera, Živković kao prvi manifest signalizma navodi Manifest pesničke nauke[16] čiji je integralni tekst objavljen 1968. godine.

Prvi manifest objedinjava iskustva iz stvaralačkog perioda od 1959. do 1967. godine dok još nije uveden u upotrebu termin signalizam, tj. dok se (kako je Todorović objasnio u Tokovi signalizma[17]) za novu pesničku praksu još uvek upotrebljava „radni naziv“ - pesnička nauka ili scijentizam.

Živković komentariše Kornhauzerovu tvrdnju da je Prvi manifest zapravo deo Planete i zauzima prema tome kritički stav baziran na različitom shvatanju samog pojma „manifest“.

Ovaj manifest propraćen je nevericom i među kritičarima i među pesnicima: je li moguć potpuni preobražaj poezije; je li moguće ujedinjenje poezije s naukom?

Za njim sledi, kao drugi, Manifest signalizma[18] sa pododrednicom Regulae Poesis, objavljen 1969. godine a pisan prethodne, 1968. godine. U njemu se Todorović napomenom obraća direktno čitaocu: „Teze za opšti napad na tekuću poeziju“ i u tome se ogleda borbenost ovog avangardnog pokreta.

Očigledna veza sa prethodnim manifestom vidljiva je u samom naslovu prvog stava: Nauka.

Dakle, već je jasno da signalizam predstavlja kontinuiranu borbu za preobražaj poezije, bez obzira na raznovrsnost oblika kojima prezentuje sadržaje.

„On produbljuje poetičku matricu naznačenu u Manifestu pesničke nauke i precizira neke odgovore na pitanja kakva treba da bude poezija u našem, tehnološkom dobu.“

Treći signalistički manifest, jednostavno nazvan Signalizam[19] kratak je programsko/manifestni spis sa opsežnijom definicijom signalizma kao pokreta. Njime se sasvim jasno poručuje da je borba protiv nauke unapred osuđena na propast jer je borba protiv samog čoveka.

Novinu u ovom manifestu predstavlja klasifikacija žanrova u signalističkoj poeziji koju je Todorović kasnije dopunio i precizirao u Fragmenti o signalizmu I[20].

Treći signalistički manifest bio je od velikog značaja ne samo za artikulaciju pesničke koncepcije nego i za pokretanje časopisa Signal.

Živković s mnogo razloga svraća pažnju na ovaj časopis i posvećuje mu posebno poglavlje, jednako kao i Manifestima. U vreme pisanja disertacije, izgledalo je da se Signal ugasio, pošto je, u periodu od 1970. do 1973. godine izašlo ukupno devet brojeva. Stoga je i razumljivo da Živković posvećuje pažnju samo početnim brojevima Signala.

Sam časopis, kako on kaže, nema utvrđenu strukturu, niti jasno definisane rubrike, a često je tematski. Ni u jednom od brojeva nema podataka o tiražu, izdavač je Beogradska signalistička grupa, a Miroljub Todorović njegov glavni i odgovorni urednik i najverniji saradnik.

U njegovom podnaslovu „internacionalna revija za signalistička istraživanja“ počiva težnja da se okupe stvaraoci iz čitavog sveta potvrđujući time da je signalizam književni pravac koji ne poznaje granice. On taj karakter zadržava, iako je jedan dvobroj (4-5) antologija dela pre svega domaćih umetnika, a u sledećem dvobroju uopšte i nema stranih stvaralaca.

Ali, u prvom broju, pored metapoetskih tekstova, najviše mesta ustupljeno je stranim konkretističkim i vizuelnim pesnicima, i, kao najvažnije, jugoslovenskim eksperimentalnim pesnicima čija se poetika skoro nimalo nije uklapala u postojeće poetske tokove. Njihova dela stoga nisu prihvatali onovremski „ozbiljniji“ časopisi, etiketirani strogo tradicionalistički.

Tako je prvim brojem interpretirano javnosti da je na pomolu nova avangarda ne samo jednog čoveka, nego grupe ljudi koja u poeziji traga za novim i autentičnim izrazom.

U delu prvog broja posvećenom konkretnoj i vizuelnoj poeziji, Todorović daje komentare pozivajući se na Zigfrida Šmita[21] i izdvajajući neke njegove stavove „Konkretna poezija... se danas manifestuje u različitim oblicima, no zajednički imenitelj svih njih jeste činjenica da jezik – semiotički sistem uopšte – postaje tema konkretne poezije...“ Često se u svojim metatekstovima vraćao Šmitu baveći se teorijskim razgraničavanjem konkretne i vizuelne poezije.

Todorovićevi metapoetski tekstovi iz ovog broja Signala biće kasnije uglavnom integrisani ili u manifeste ili u duže tekstove, naročito u knjizi Signalizam, izdanje niške Gradine 1979. Odrednice iz tih tekstova dalje će se razvijati kao i sam signalizam koji će sebi izboriti put kao poseban neoavangardni pravac u književnosti.

Moglo bi se reći da studija Živana Živkovića ne izdvaja mnogo mesta za ostale pravce avangarde i neoavangarde i da se u njoj u najužem smislu tretira baš signalizam kao neoavangardni pravac. Zbog toga je ona, prema mojoj proceni, i dan danji najkoherentniji i najinformativniji tekst o signalizmu. Obilato je propraćena reprodukcijama artefakata i fusnotama koje istraživače upućuju na druge izvore i građu o signalizmu.

Živković je nastavio da proučava signalizam i da o njemu piše, sve dok ga prerana smrt nije u tome zaustavila. Od reči do znaka[22]; Reč i smisao[23]; Svedočenja o avangardi[24] samo su neki od radova iz značajnog opusa ovog autora.

MILIVOJE PAVLOVIĆ (1947- )

Na jednom mestu Ž. Živković piše: „Rad Julijana Kornhauzera posebno je pratio i kritički komentarisao Milivoje Pavlović, izvanredno upućen u tokove signalizma.“

I zaista, u momentu kada se pojavljuje (1996. godine) Svet u signalima : prilog letopisu signalizma[25] sadrži u sebi mnoštvo važnih podataka o ovoj vrsti stvaralaštva koji do tada nisu bili poznati.

Nekoliko godina docnije (1999. godine) objavljeni su Ključevi signalističke poetike[26] sa podnaslovom Zvezdana sintaksa Miroljuba Todorovića u kojoj je reč o genezi, poetici i dominantnim vrednostima i modelima signalizma.

Sve ovo prirodno je vodilo pisanju doktorske teze, odbranjene i objavljene 2002. godine. Ovaj istaknuti književni istoričar i publicista načinio je naučno-kritičko delo koje u sebi sadrži kako elemente sinteze tako i elemente analize i nazvao ga Avangarda, neoavangarda i signalizam[27] . Na koricama je vizuelna pesma M. Todorovića. Ako i sudimo samo po obimnosti korišćene literature nabrojane u selektivnoj bibliografiji na kraju disertacije i citiranih bibliografskih jedinica uz sam tekst ove studije, jasno je da je Pavlović u svom radu konsultovao obilje naše i svetske literature. Time je stvoren još jedan pouzdan tumač fenomena koji je teško razumljiv, ali postaje prihvatljiv u onom momentu kada se pozabavimo njime.

Nakon što je definisao pojmove avangarde i neoavangarde, promenu njihovih sadržaja i pojavnih oblika zavisno od istorijskog trenutka. Razgraničavajući ih vremenski, smestio je signalizam, jedan od oblika neoavangarde, u drugu polovinu XX veka.

U posebnom poglavlju osvrće se na klokotrizam kao srpsku neoavangardnu pojavu, sasvim logično ga učinivši predmetom razmatranja jer je, kao pokret, nastao posle prve zrelije faze signalističkih programa i ostvarenja, prihvatajući i hraneći se njegovim borbenim duhom.

Spočetka je nosilac zbivanja Književna radionica 9, proistekla iz okupljanja mlađih beogradskih umetnika, pre svega slikara i pesnika. Nakon nekoliko sezona radionica je utihnula, a pojedinci su se usmerili ka nečemu što će na neobičan način dobiti ime klokotrizam. Pokret je usredsređen na duhovnost, tzv. situa/k/cije i ima relativno kratku istoriju, počev od 1978. Već nakon dve godine uočava se određeno raslojavanje unutar grupe i to pre nego što su bitniji programski ciljevi dovedeni do kraja.

O razlikama između signalizma i klokotrizma, Pavlović piše: „Osobenosti signalističke manifestacije bliske su modernom poetskom izrazu, dok u situa/k/ciji, i pored težnji ka multimedijalnom saopštavanju, preovlađuje simbolički repertoar... Očigledne su i razlike između ova dva pokreta u odnosu prema oblikotvornim načelima. Kod signalista je prisutna težnja da se proizvedu i klasifikuju brojni rodovi i vrste... Za klokotriste se teško može reći da imaju razvijenu svest o neophodnosti izdvajanja i opisivanja zajedničkog u pojedinačnim artefaktima... Signalizam je i u teoriji i u praksi veliku pažnju posvetio poetskim mogućnostima jezika i simbola nauke, uključujući i vrhove tehnološke civilizacije... međutim, klokotrizam nije zalazio u sfere naučnog i tehnološkog, osim opsesivnog bavljenja „Crnom rupom“ - astrofizičkim fenomenom... „

Reklo bi se da je klokotrizam bio više „zanimacija“, igra i potreba da se promeni ustaljena poetička i umetnička praksa, bez jasnih programa i ciljeva, sa artefaktima koje je teško ili nemoguće docnije analizirati, jer su stvar trenutnog zbivanja i posle toga više ne postoje. Za razliku od njega, signalizam se, iako iznedren u Srbiji, kao srpska neoavangarda, dalje širio svetom.

Prilikom kategorizacije, Pavlović je signalističke žanrove podelio u dve velike grupe: signalistička verbalna poezija i signalistička neverbalna poezija. U prvu grupu ubrojao je scijentističku, fenomenološku, kompjutersku, šatrovačku, stohastičku i apejronističku poeziju. Drugoj grupi pripale su vizuelna, gestualna poezija, objekt, zvučna (fonička) poezija i mejl-art.

Tako je žanrovske iskorake načinio preglednijim, u isti mah tvrdeći da je u signalističkom stvaralaštvu samo Todorović oblikovao dvadeset novih književnih rodova i vrsta.

Posebno pleni poglavlje o šatrovačkoj poeziji kao vrsti signalističke verbalne poezije, jer je polazište za analizu prevashodno socio-kulturološki a ne lingvistički aspekt.

Neverovatnom lakoćom Pavlović dočarava subkulture koje se opiru zajednici i paradoksalno svojstvo šatrovačke poezije koja subkulture izvrsno integriše u kulturnu zajednicu, „objedinjuje kreatore i učesnike, dovodeći ih u uzajamnu vezu i odgovarajući izražajno-komunikacijski kontekst.“

Među signalistima, jedino je Todorović plodotvorno koristio potencijal šatrovačkog jezika.[28]

Pavlović se opire Kornhauzerovoj tezi da se šatrovačka poezija u suštini veoma malo razlikuje od stohastičke, tvrdeći i dokazujući da je sličnost samo prividna. „Za razliku od stohastičke poezije, koja teži za alogičnom sintezom nespojivih, potpuno suprotstavljenih elemenata, u šatrovačkoj poeziji, kada se razgrne jezička igra, isijava autentična slika jednog segmenta urbanog života u kojoj unutrašnja koherencija nije ničim narušena.“

Nesporno je da se u Todorovićevim šatrovačkim pesmama pojavljuju mnogi motivi i emocije/raspoloženja koji su karakteristični za pesničko stvaranje uopšte. No, prevedena na standardni jezik, šatrovačka poezija otkriva inače zatvorene svetove subkultura, „podzemni“ život, a budući da se šatrovačkim jezikom služi ponajviše mlada populacija, ova poezija uvodi čitaoca „direktno u specifičnu emociju i raspoloženje mladosti.“

Za šatrovačku poeziju karakteristično je prisustvo ironije koja pesmu čini bliskom savremenom urbanom duhu. Ona je izraz protivljenja svakom autoritetu, odbojnosti prema patetičnom i ona „nije isključivo razorila predmet, već je ostvarila novi, humorni estetski kvalitet“[29] pesme.

No, Todorović koristi šatrovački govor i u polemičkim poslanicama koje upućuje svojim protivnicima ili „prebezima“. Ko im štrika creva[30] - pa nije li to u prevodu: ko njih uopšte šta pita?

I kao što šatrovački govor predstavlja bekstvo od konvencije, tako njegova upotreba u poeziji predstavlja jedno od osnovnih avangardnih načela – rušenje prihvaćenih normi u pesničkom stvaranju.

Ako ni zbog čega drugog, ja sam signalizam zavolela zbog šatrovačke poezije.

I tako smo došli, vi i ja zajedno, do kraja onoga što se može nazvati skraćenim ali sumarnim pregledom triju disertacija na kojima sam učila o signalizmu. Posle njih je bilo i lakše i lepše zaroniti u dubine signalističkog stvaranja.

„Klasifikovanje pojava, činjenica i podataka predstavlja jedan od glavnih postulata nauke“ - piše Pavlović u svojoj disertaciji.

Ako je tako, onda one jesu naučna dela, na sreću dovoljno popularnim jezikom i vešto napisana da pružaju pogled na novi svet, svet signalizma.

[1] Signalističko izdanje (PB 19; 27).

[2] Bibliofilsko izdanje (PB 19; 202).

[3] Prevod sa poljskog originala, izdanje niške Prosvete iz 1998. god. (PB 19; 450).

[4] Sygnalizm. Propozycja serbskiej poezji eksperymentalnej, Krakow, Uniwersytet Jagiellonski, 1981.

[5] Equivocabulos (PB 19; 374) ; Vialinguagem – Guagemvialin (PB 19; 391).

[6] The Book of Hours and Constellations (PB 19; 393) – Kornhauzer često iz nje citira u svojoj disertaciji; priredio Visuelle poesie : anthologie (PB 19; 509, 9351).

[7] Les Lettres : poesie nouvele ( PB 19; 236) – zastupljena u posebnom fondu brojevima od 1963. godine i dalje

[8] Izdanje pariskog Gallimard-a iz 1968. godine, sadrži posvetu M. Todoroviću: „a Miroljub TODOROVIĆ et groupe SIGNAL, avec toute mon amitie attentive, cordialement, PiGarnier“ (PB 19; 873).

[9] Od mnogih dela ova dva autora u posebnoj biblioteci M. Todorovića , skrećemo pažnju na: Poesia visiva / Michele Perfetti (PB 19; 380) i na Archivio di poesia italiana koju je priredio Eugenio Miccini (PB 19;130).

[10] Poseduje ga i posebna biblioteka Marka Ristića (PB 32; 4423) a u PB 19 je na signaturi PB 19; 717.

[11] U PB 19 čuvaju se oba izdanja sa podnaslovom poema (PB 19;16 -izd. 1965. godine) i dve poeme (PB 19; 211 - izd. 1995. godine).

[12] Tekstovi sva tri manifesta objavljeni su u: Signalizam, izdanju niške Gradine iz 1979. godine i kao takvi otklanjaju nedoumice nastale različitim tumačenjima različitih autora/doktoranata u pogledu broja i naziva samih manifesta (PB 19;12).

[13] Signal : internacionalna revija za signalistička istraživanja, prvi broj objavljen 1970. godine (PB 19; 5).

[14] Na primer: Mail-art kao umetnost komunikacije (PB 19; 112); Šatrovačka poezija Miroljuba Todorovića (PB 19; 730); Kompjuter i matematika u pesničkoj praksi Miroljuba Todorovića (PB 19; 731); Signalistička scijentistička poezija i njoj srodne signalističke vrste (PB 19; 732).

[15] Objavljena 1994. godine u izdanju paraćinskog „Vuka Karadžića” (PB 19;192, 11).

[16] U: Časopis Polja, 1968, (PB 19; 33 i Č 930/4).

[17] U: Signalizam, Gradina, Niš, 1979.

[18] Vidi fusnotu 12.

[19] U: Časopis Delo (PB 19; 88, 1970) i U: Signalizam, Gradina, Niš, 1979 (PB 19; 12).

[20] U: Signalizam, Gradina, Niš, 1979 (PB 19; 12).

[21] Konkrete Dichtung : Texte und Teorien je jedno od Šmitovih priređivačkih dela (PB 19; 484).

[22] Izdanje Signal, Beograd, 1998 (PB 19; 218).

[23] S podnaslovom Ogledi, Beograd, 1995 (PB 19; 656).

[24] Izdanje Draganić, Zemun, 1991 (PB 19; 108).

[25] Izdanje novosadskog Prometeja, 1996. god. (PB 19; 209).

[26] Izdanje beogradske Prosvete, 1999. god. (PB 19; 469).

[27] Izdanje beogradske Prosvete, 2002. god. (PB 19; 651).

[28] Nabrojana i analizirana sledeća dela: Gejak glanca guljarke (PB 19; 14 i PB 19; 18) ; Telezur za trakanje (PB 19; 6); Čorba od mozga (PB 19; 19); Ambasadorska kibla (PB 19; 103); Smrdibuba (PB 19; 213) ; Električna stolica (PB 19; 457) ; Štep za šumindere (PB 19; 8, 1, 3); Pevci sa Bajlon-skvera i moja frka s njima (PB 19; 15).

[29] Vidi : Miloslav Šutić, Signali svakodnevice, Savremenik, 38-39-40 (PB 19; 612).

[30] Štep za šumindere : ko im štrika creva : [polemike], Beograd, Arion, 1984, (PB 19; 8, 1, 3).