ČETVRT VEKA SIGNALIZMA

Živan Živković

Kada su na stranicama prvog broja kragujevačkog časopisa „Koraci“ za godinu 1976, ispisali redove teksta na čiju se poetičku ulogu očigledno veoma računalo – o čemu svedoči i naslov Neke postavke signalizma – Ljubiša Jocić i Miroljub Todorović već su mogli da gotovo sve od tih postavki izvedu iz desetogodišnje stvaralačke prakse signalista. Postavka pod rednim brojem 15, na primer, u celosti je formulisana kao na osnovu dostupne i proverljive građe izveden zaključak. Naprosto, ta se postavka može uzeti kao književna ili književno/istorijska činjenica koja govori o nečemu postojećem, ostvarenom:

„Signalizam je kompleksan stvaralački pokret. Signalistička umetnost je kompleksna umetnost nove civilizacije. Kompleksnost signalizma uočljiva je u njegovoj razuđenosti, otvorenosti i nedogmatičnosti. Signalizam nije samo jedna metoda, još manje jedan propisani način stvaranja, škola. On nije samo vizuelna ili samo kompjuterska poezija, niti samo odbacivanje predmeta i svođenja umetničkog teksta na koncept, ideju, redukciju teksta na praznu belinu stranice, niti pak samo ukidanje jezika i uvođenje znaka, gesta i zvuka kao komunikativnih elemenata. Signalizam je i u jeziku, u njegovom neprestanom istraživanju (žargon, argo, fenomenološka, tehnološka i drugi oblici verbalne poezije), iznalaženju novih sadržaja i formi i konačno u prožimanju svih tih pomenutih komunikativnih elemenata.“

Tokom te prve dekade postojanja signalizma realizovano je sve ono što karakteriše jedan književni pokret – u ovom slučaju pokret s avangardnim predznakom: objavljeno je više samostalnih autorskih knjiga, organizovano više zajedničkih izložbi i akcija, objavljena su tri signalistička manifesta, pokrenut je časopis „Signal“ kao glasilo na osnovu kojega će se formirati sam pokret. Pre nego što se ove činjenice ilustruju u najkraćim crtama, treba reći da je u ovoj dekadi došlo i do gašenja pokreta, ali ne i do utrnuća ideje i koncepta signalizma – signalizam će nastaviti da živi do naših dana, neprekidno transformišući i bogateći neke segmente vlastite poetike, no nikada ne odstupajući od osnovnih svojih načela, kao što su eksperiment, uspostavljanje što neposrednije komunikacije sa recipijentom, ludizam, planetarna povezanost umetnika i ljudi uopšte, jedinstvo Sveta (materija, vreme, prostor, energija) i jezika, itd. Tako su, na primer, u ovom periodu objavljene dve signalističke knjige Ljubiše Jocića – koautora Nekih postavki signalizma, od kojih se pošlo u ovome radu – Mesečina u tetrapaku (1975), kojom se ovaj pesnik priključio signalizmu i Koliko je sati (1976). Drugi koautor – osnivač signalizma Miroljub Todorović tokom ove dekade objavio je više knjiga poezije (prva je Planeta, 1965, poslednja Gejak glanca guljarke, 1974), zatim, tri signalistička manifesta: Manifest pesničke nauke (1968), Manifest signalizuma (Regulae poesis) 1969. i Signalizam (1970). U ovom periodu on organizuje tri zajedničke izložbe signalističkih umetnika (Milano, 1971, Zagreb, 1974. i Beograd, 1975), a samostalno izlaže više puta, u Beogradu, Nišu, Novom Sadu, Parizu. Ono što obeležava ovo razdoblje jesu i blokovi kritičkih tekstova o signalizmu – ove blokove donose šest časopisa, a do 1990. broj blokova je dvostruko veći. To kazuje da signalizam postaje zanimljiv istraživački predmet i za strane i za domaće tumače – književne kritičare, istoričare umetnosti, likovne kritičare, umetnike različitih profila, itd.

Posle gašenja „Signala“, pokrenutog 1970, kao internacionalnog časopisa za avangardnu umetnost (poslednji dvobroj 8-9 izlazi januara 1973), članovi redakcije u užem smislu (Dobrivoje Jevtić, Tamara Janković, Vlada Stojiljković, Marina Abramović i Zoran Popović i saradnici časopisa u najširem značenju te reči, nastavljaju umetničku delatnost produbljavajući i obogaćujući neke od signalističkeh poetičkih intencija (u svetskim razmerama impresivna je konceptualistička i bodiartistička aktivnost Marine Abramović, na primer) ili pronalaze vlastite stvaralačke puteve, bez vidljivijih veza sa onima koje je trasirao signalizam. No; poetička načela signalizma, formulisana kako u manifestima tako i u drugim metatek-stovima Miroljuba Todorovića, privlače pažnju i pesnika koji nisu pripadali pokretu. Scijentalističku fazu signalizma upotpunjuju ili scijentističku poeziju produžavaju Slobodan Pavićević, na primer (posebno zbirkama Silikati cveta, 1973. Magnetne oluje, 1979) i Slobodan Vukanović (počev od zbirke Ljubibiće, 1973. do Čamca kašike, 1990).

Poseban impuls za dalje proučavanje signalizma bila je knjiga esejističkih tekstova Miroljuba Todorovića pod naslovom Signalizam (1979). U njoj su dorečene mnoge ideje, ili – da se poslužimo već korišćenim terminom postavke signalizma – izložene u manifestima ili u pratećim tekstovima uz pojedine zbirke. Na drugoj strani, ovom knjigom otvorena je još jedna oblast kojom će se stvaralački ubedljivo Miroljub Todorović baviti do naših dana – esejistička proza, teorijski dobro fundirana, a često saopštavana poetskim jezikom, u sažetom, fragmentarnom obliku. Todorovićevi fragmenti o signalizmu ili povodom bilo koje činjenice koja se tiče signalizma, jezika, poezije, smisla umetnosti i slično, danas predstavljaju nezaobilazno štivo za sve one koje zanima i signalizam kao pokret i koncept i opus njegovog osnivača: opus obiman, raznovrstan, višeslojan, intermedijalan od samih početaka.

Pojačan interes za signalizam kao autentičnu avangardnu pojavu u srpskoj poeziji posle Drugog svetskog rata najavila je i u svetu i kod nas doktorska disertacija poljskog jugoslaviste Julijana Kornhauzera, odbranjena na Jagelonskom univerzitetu u Krakovu, 1981. godine. Njen naslov je karakterističan – Signalizam – program srpske eksperimentalne poezije – i mada je pred sobom imao samo deceniju i po stvaranu poeziju (dakle, od Todorovićeve Planete, 1965. do 1980), njen autor je uspešno obavio izuzetno važna stilistička istraživanja signalističke poezije kao nove i drukčije (ne samo eksperimentalne) u kontekstu savremenog srpskog pesništva. Prevedena u delovima, a ne u celosti, Kornhauzerova studija objavljena integralno u prevodu, imala bi još što šta da kaže ovovremenim tumačima signalizma pa i poezije koja se u isto vreme piše u Evropi i svetu. Štaviše, ovom bi se studijom definitivno potvrdila činjenica da na početku tzv. poezije promene u srpskoj književnosti stoji Miroljub Todorović.

Novi polet ovome pesniku i tumačima koji su se radovali promenama koje je uneo u tekuću srpsku poeziju sedamdesetih i tokom osamdesetih godina, dala je knjiga tekstova stranih autora koju je priredio Miodrag B. Šijaković i objavio pod naslovom Signalizam u svetu (1984). Signalistička umetnička praksa traje već dve decenije, dakle, prati se i izučava u svetu. Uskoro će se pojaviti (iste godine, zapravo, u izdanju Kulturnog centra Beograda) i knjiga Signalizam – avangardni stvaralački pokret, u kojoj su sabrani i u celosti ili u izvodima objavljeni referati sa skupa o signalizmu, održanog godinu dana ranije u Beogradu, književnih i umetničkih kritičara, istoričara, filozofa, publicista, pesnika, itd. Ovim izlaganjima potvrđen je status signalizma kao autentične i nepobitne avangardne umetničke pojave kod nas koja je inspirisala ili će inspirisati mlađe stvaraoce na nova traganja i eksperimente, bez obzira na to da li će oni sebe smatrati signalistima ili ne. Na drugoj strani, i u ovom zborniku, istaknute su novine do kojih se došlo u signalizmu, a posebno komunikacija koju je uspostavio Miroljub Todorović s umetnicima širom sveta.

Pored pesničkih knjiga koje neprekidno piše (pomenimo samo dve iz ovoga perioda: Algol, 1980. i Textum, 1981), esejističke proze, dnevnika koje vodi i aktivne saradnje s umetnicima i institucijama iz Evrope i sveta (i naročito mejlartistima), tokom osme decenije Todorović objavljuje još dve knjige koje je, jednostavno rečeno, morao da napiše – knjige polemika Štep za šumindere (1984) i Pevci sa Bajlon-skvera (1986). U prvoj se koristio i šatrovačkim govorom, a među njene korice uneo je – kako sam kaže u jednom intervjuu - tekstove koje je publikovao u više listova, posebno u zagrebačkom „Oku“ 1982. Povod je bio Todorovićev napad na jednu izložbu u Salonu Muzeja savremene umetnosti u Beogradu. „Bile su to polemike unutar same avangarde. Iskreno sam uživao u borbi koristeći, kako to u uvodnom delu knjige navodim, sve moguće frcangle, duple pegle, maks-macole u cepanju književnih, umetničkih i birokratskih šminkera“. Za knjigu Pevci sa Bajlon-skvera Todorović veli da se u njoj obračunao sa „tradicionalistima, neotradicionalistima i njihovim trabantima, raznoraznim negatorima i opadačima signalizma“.

Ovim dvema knjigama valja dodati još jednu mada ona sadrži tekstove druge vrste – knjigu Dnevnik avangarde koju je Todorović objavio 1990. godine Ona će, nema sumnje, biti nakon Signalizma (1979), drugi dragoceni izvor za poetiku signalizma, posebno ako se radi o nekim žanrovima koji su se izdiferencirali u godinama koje prethode njenom izlaženju (apejronistička poezija, na primer). Dnevnikom avangarde bi se zaokružilo osmoknjižje o signalizmu, nastalo tokom njegovog četvrtvekovnog postojanja u srpskoj kulturi (s tim što bi se već razmatranim knjigama dodala i knjiga pisca ovih redaka – Orbite signalizma, objavljena 1985), ali to nikako ne znači da je sa istraživanjima signalističke prakse završeno. Neverovatno plodan stvaralački rad Miroljuba Todorovića, a zatim, obimna građa koju je sabrao u Signalističkom dokumentacionom centru i inspirišu i obavezuju na dalja i poetički još preciznija ispitivanja, ne samo pojedinačnih artefakata koja su izmakla pažnji dosadašnjih tumača nego i žanrova koji su nastali u signalizmu.

Ovaj delimični hronološki pregled poetskih, umetničkih i u širem smislu esejističkih ostvarenja, nastalih s predznakom signalizma i avangarde u srpskoj kulturi posle Drugog svetskog rata, završićemo ukazivanjem na ono što je stvarno kao novinu i kao vrednost signalizam uneo u srpsku poeziju i umetnost – i u širem smislu reci – u teorijsku misao koja se bavi i poezijom i umetnošću. Razume se, reč je o žanrovima u kojima se možda najpotpunije ovaplotila misao o novini i samorodnosti, s jedne strane, a sa druge, kojima su pojedini stvaraoci, na čelu sa svojim rodonačelnikom, potvrdili pripadnost najkreativnijem pokretu u srpskoj poeziji i kulturi u našem veku. S obzirom na to da je o žanrovima u signalizmu autor ovoga članka već pisao, ovom prilikom zadržaće se pažnja samo na najhitnijim činjenicama u ovom pogledu.

Petnaesta od Nekih postavki signalizma Ljubiše Jocića i Miroljuba Todorovića, navedena na početku ovoga rada, ne samo da je ilustrativni materijal za teze koje potom slede, već se može uzeti kao izraz svesti dvojice znamenitih pesnika o tome šta je signalizam i na šta su želele da ga svedu književna i likovna kritika, ne bi li ga „valjano“ opisale i objasnile kao pojavu, koncept, pokret (stilsku formaciju?). Jasno je u ovoj postavci naznačeno da se: (a) signalizam ne može poistovetiti sa (1) vizuelnom, kao ni sa (2) kompjuterskom poezijom niti, pak, razumevati (b) kao „odbacivanje predmeta i svođenje umetničkog teksta na koncept, ideju, redukciju teksta na praznu belinu stranice, niti, pak, samo na ukidanje jezika i uvođenje znaka, gesta i zvuka kao komunikativnih elemenata“. S druge strane, u istoj postavci, ističe se da se signalizam oslanja na jezik, na njegovo neprestano istraživanje, tj. na iznalaženje novih sadržaja i formi i, konačno, na prožimanje mnogobrojnih elemenata koji obezbeđuju i komunikaciju i dijalektičku vezu tih sadržaja i formi. Ako se ni jednoga časa ne izgubi iz vida ono o čemu se u ovoj postavci govori, a pri tome ne zaborave ni ostvarenja i Miroljuba Todorovića i njegovih sledbenika, odnosno, bar onaj deo građe koji je obrađen (uređen u teorijsko/kritičkom pogledu), u vezi sa ovim pokretom, mora se istaći da je više nego jasno kako je signalizam obogatio i srpsku poeziju i srpsku umetnost (i nauke koje se njima bave) novim verbalnim i neverbalnim žanrovima.

Nema sumnje da se signalistička ostvarenja mogu (moraju?) istraživati najmanje sa dve strane (sudeći i prema knjigama Miroljuba Todorovića i prema kritičkim tekstovima i domaćih i stranih proučavalaca signalizma): najpre, kao ostvarenja pokreta koji je podrazumevao i verbalno i neverbalno realizovana dela (dakle, dela koja pripadaju i tradicionalnoj i novoj pesničkoj praksi), a zatim, da se u ovom pokretu akcentovao rad u jeziku (završne rečenice citata Lj. Jocića i M. Todorovića) gde se upravo naglašava verbalni pesnički rad (na kojem se insistiralo u srpskoj tradicionalnoj poeziji, gde je, štaviše visoko vrednovan, ali koji – dijahronski posmatran – nije uvek davao značajne rezultate).

Svoje „šinjele“ ili korene signalisti nisu krili (najpre i pogotovo osnivač ovoga pokreta) i upravo što su znali domete istorijske avangarde (i u oblasti verbalnog, i u oblasti vizuelnog), mogli su računati na prijem koji će ih sačekati u publici i kritici kao i na vrednosne sudove koji će doći sa malim zakašnjenjem, ali će biti daleko pravičniji. Pesme osnivača signalizma naći će se u lektiri za osnovne škole i pre no što je signalizam stekao legitimitet kao novi izam u srpskoj književnosti.

O inspirativnom nasleđu dadaističke umetnosti Miroljub Todorović je pisao više puta pa je i samu Dadu nadređivao nadrealizmu kada je govorio o korenima ne samo signalizma nego i njemu sinhronih umetničkih pokreta i pojava. (Ne treba zaboraviti da je među saradnicima bio i jedan od osnivača dadaizma – Raul Hauzman). Prisustvo dadaističkih „metoda“ u signalizmu ponajpre se uočava u neverbalnim signalističkim žanrovima, mada se poricanjem reci i njenoga smisla, tj. njenim svođenjem na jedan od mnogobrojnih a mogućih znakova za komunikaciju, može zaključiti da su ludističko i eksperimentalno bili osnova i Dade i našeg pokreta.

Vizuelna, gestualna i objekt-poezija, kao neverbalne vrste, svakako nisu „čist“ signalistički izum, ali nisu ni preuzeti kao puko nasleđe istorijske avangarde (Dade ili nadrealizma, ili zenitizma kod nas), niti, pak, južnoameričkog konkretizma i vizuelne poezije koja se razvila na evropskom tlu nešto pre ili u vreme kada i signalizam. Ova tri žanra su u signalizmu jasno definisana i što je najvažnije – stvaralački potvrđena. Ne samo osnivač signalizma nego i ostali saradnici „Signala“ ostvarili su visoke domete u oblasti ovih žanrova u kojima je napuštena reč (kojoj će se posle pesnici vraćati – da parafraziramo jednu misao Oskara Daviča povodom signalizma).

Druga oblast u kojoj reč nije primarna, ali ima svoje mesto, bio je mail-art. Prvu antologiju ove umetnosti komuniciranja na daljinu sačinio je Miroljub Todorović 1980. godine i inicirao rapidan njen razvoj kod nas i veliku popularnost. No, njenim „pravilima“ i „ograničenjima“ duhovito se poigrao projektom Neuspela komunikacija, 1979. Razmah mail-art na našem jezičkom i kulturnom prostoru doživljava nešto kasnije: znaci toga razmaha su časopis „Total“ koji pokreće Nenad Bogdanović (1984), a onda "Open World", koji pokreće Dobrica Kamperelića. U komunikacionoj mreži (Network), pored Todorovića, Kamparelića, Bogdanovića, do u naše dane, učestvovaće Jaroslav Supek, Šandor Gogoljak, Andrej Tišma i drugi, mlađi stvaraoci, koji pripadaju drugoj, odnosno, trećoj generaciji mejlartista.

Najveće doprinose, a ujedno i najveće potrese, u srpskoj poeziji signalizam je ipak ostvario vrstama verbalne poezije i to, uglavnom, zahvaljujući pesničkim radovima Miroljuba Todorovića. Osnivač signalizma ne samo da je opisao nego je i pisao tekstove koji pripadaju žanrovima poezije u kojoj je zadržana i sačuvana reč.

Signalizam je promovisan scijentističkom poezijom i ova vrsta je - kako je već rečeno - imala pristalice i još uvek ih ima (Slobodan Vukanović). Fenomenološka, tehnološka i ready made poezija proistekle su iz Todorovićeve stvaralačke laboratorije, rado su kao vrste prihvaćene i u vreme dok je pokret bio živ i kasnije (videti pomenute knjige Ljubiše Jocića, na primer). U nekim oblicima egzistiraju i u pesmama mnogih savremenih nam pesnika koji se ne deklarišu kao signalisti već počesto kao postmodernisti. Stohastičkom poezijom, pak, Todorović je izvršio najsilovitiji udar na jezik savremene srpske poezije i uz jednu podvrstu (apejronistička poezija) – njome je postizavao najviše poetske rezultate (videti zbirke Textum, 1981, Belouška popije kišnicu, 1988, Vidov dan, 1989. i dr.). Najmanje pažnje tokom ovoga perioda posvetio je čistoj kompjuterskoj poeziji. Više je eksperimentisao na kompjuterski dobijenim "materijalima". Permutaciona (varijaciona) i statistička poezija, bile su vrste u „međufazama“ njegovih eksperimenata, a šatrovačka poezija, koju je on jedini pisao medu signalistima, jedinstven je žanr u korpusu srpske poezije i pesničkog iskustva uopšte. Taj podvig (pisati poeziju na skrivenom, substandardnom jeziku), utoliko je veći što se ovim „jezikom“ Todorović služio i u pisanju najkraće pesme na svetu – u pisanju haikua.

Stohaistička, apejronistićka i šatrovačka poezija, pored ostalih vrsta, označile su pesničke vrhunce Miroljuba Todorovića i istinske vrednosti koje je ovaj pesnik podario srpskoj poeziji na zalasku našeg stoleća.

1990.

(Objavljeno u Internacionalnoj reviji ''Signal'' broj 10, 1995. i u knjizi Živana Živkovića ''Od reči do znaka'' , Beograd, 1996.)