Poetika signalizma

Radovan Vučković


(Povodom knjiga Poetika signalizma M. Todorovića i Avangarda, neoavangarda i signalizam M. Pavlovića, Prosveta, Beograd, 2003.)

Signalizam je proizišao iz duhovne atmosfere krajem pedesetih i šezdesetih godina – iz vremena opšteg poleta u različitim naučnim oblastima, u elektronskim i komunikacionim sistemima, a isto tako i iz očekivanja društvene i političke obnove s jedne i s druge strane tzv. gvozdene zavese. Ponovo je tada, posle depresivnih raspoloženja koja je donela filozofija egzistencijalizma, a koja su posledica tragičnih iskustava u dva svetska rata, počela da cirkuliše reč novo kao oznaka za eksperimente u književnosti i likovnim umetnostima: novo slikarstvo, novi roman, nova poezija, nova drama. Poznavaoce prilika u literaturi i umetnosti ta reč je neizbežno podsećala na slične upotrebe termina novo u prve tri decenije XX veka. Tada su se javili jedan za drugim ili naporedo pokreti futurizma, ekspresionizma, dadaizma, u čijim programima je bila neizbežna ta reč. Na njihove poetičke osnove nadovezivali su se nosioci sličnih tendencija nekoliko decenija docnije i u drugačijim okolnostima, što je uslovilo i znatne razlike među njima. Te razlike i sličnosti trebalo je da istaknu nazivi koji su uvedeni za označavanje jednog i drugog pokreta: istorijska avangarda i neoavangarda.

U srpskoj književnosti avangarda je mnogo učinila za umetnički preporod darovitijih pisaca toga vremena. Takvog entuzijazma za stvaranjem novih formi i negacijom starih kasnije nije bilo, pa ni ostvarenja koja bi iz toga proizašla. Najviše ih je bilo u prozi, pogotovo u romanu, a najmanje u poeziji. Signalizam je bio jedan od retkih projekata nove poezije kod nas koji je zagovarao radikalnu izmenu pesničkog izraza i potpunu destrukciju postojećih formi. Tvorac i oblikovatelj signalističkog programa i realizator njegovih zamisli u brojnim knjigama bio je Miroljub Todorović. Najvažnije svoje manifeste signalizma, programske i druge srodne tekstove, nastajale u toku od tridesetak godina, on je sabrao u knjizi Poetika signalizma.

Knjigu je podelio u tri celine, odnosno tri dela prema vrsti tekstova koji čine svaki od njih. Prvi deo, naslovljen sa „Regulea poesis“, najznačajniji je u Poetici signalizma. On sadrži signalističke manifeste, odlomke dnevnika, kratka objašnjenja pojedinih modela novoga pesništva i novih postupaka u njemu. Drugi deo čine tri vizuelna signalistička eseja i trebalo bi da pokažu čitaocu kako je moguće spojiti likovni i verbalni iskaz i pri tumačenju teorijskih problema. Treći deo, „Fragmenti i poetički zapisi“, objašnjava, proširuje i dopunjuje program i projekat signalističke poezije u svetlu novih pesnikovih istraživanja i spoznaje.

Iz tako sređene knjige čitalac dobija potpunu predstavu o tome šta je signalizam bio, šta je želeo, kakva je njegova vizija nove poezije u odnosu na ono što mu je prethodilo i sledilo. Na osnovu tih tekstova u knjizi Poetika signalizma čitalac će lako zaključiti i šta je bio povod Todoroviću da nastupi kao negator postojećeg stanja u srpskoj poeziji. Videće da je to bilo nezadovoljstvo sa onom vrstom neosimbolističkog pesništva koje je dominiralo šezdesetih godina i nastajalo u znaku Miljkovićevog pevanja. Todorović je istupio protiv takvog pesničkog manira i protiv romantičarske osećajnosti i preterane metaforizacije. Nasuprot tome hteo je da novom signalističkom poezijom afirmiše intelektualnu volju, egzaktnost u pristupu zanatu i način pesničkog pisanja koji bi odgovarao trezvenom i nesentimentalnom duhu čoveka XX veka.

Za ostvarenje takvih ciljeva bio je potreban novi pesnički jezik koji je bilo moguće stvoriti ako se postojeći razgradi. Zato je Todorović, kao i Marineti početkom XX veka, zagovarao destrukciju standardne sintakse i objedinjavanje verbalnih, likovnih i zvučnih elemenata jezika u cilju stvaranja multimedijalnih umetničkih tvorevina. Iako toga, verovatno, nije bio svestan, Todorović je sa takvom koncepcijom pesničkog stvaranja pomerao centar kreacije prema visinskim predelima čovekovog bića. Simbolisti su ga, naime, iz romantičarskog srca preneli u zatamnjenu dušu, nadrealisti ga gurnuli u podsvest, a signalizam ga izvlači u najgornje visine svesti, gde se spaja sa centrima naučne i filozofske refleksije. O tome Todorović piše u „Manifestu pesničke nauke iz 1967/68. godine: „Poezija združena s naukom (pesnička nauka), prihvatajući način mišljenja naučnika i modernog proroka, a od pesnika analogiju i smisao za iracionalno, biće sposobna da nam objašnjava paradokse materije i da razrešava tajnu stvaranja. Ona će morati, pre svega, da prekine sa tiranijom osećanja i potrebama srca …Ovakva kakva je sada, ona je savršeno nepotrebna. Združena sa naukom, čitajući i dešifrujući nove stranice univerzuma, poezija više neće postavljati pitanja o smislu sopstvenog postojanja“.

Todorović zato često govori o desubjektivizaciji poezije, o njenoj predmetnosti, pa mu u tom smislu konvenira fenomenološki postupak deskripcije pojava i fenomena. Govori o potrebi rastakanja predmeta da bi se tako ušlo u samo jezgro njihove materijalnosti, a strukturu pesme vidi kao presek molekularno-atomskog jezgra ili planetarnog prostora. Budući takva, izraz tehnološko-elektronske ere čovečanstva, ona preuzima delom i jezik nauke. Todorović kaže u „Manifestu signalizma“: „Jezikom koji nastaje kao simbioza jezika pesnika, jezika mašine i jezika još neostvarene pesme, pokušava se preneti neizrecivo u stvarima, bićima, procesima materije i njihovim međusobnim vezama“. Takva signalistička poezija trebalo bi da zadovolji duhovne i estetske potrebe potrošačkog društva, pa se očekuje da su „signalistička vizuelna poezija i ostali oblici signalističke literature prvi vesnici buduće masmedijalne umetnosti prenošene moćnim informacionim sredstvima.

Iz ovih nekoliko naznaka može se videti da je signalizam utopistički projekat koji svoja očekivanja pomera prema budućnosti, služeći se pri tom svim sredstvima sadašnjosti. Po tome je od avangardnih pokreta signalizam najbliži futurizmu, odnosno, to i jeste neka vrsta futurizma tehnološko-elektronskog doba koji svoju novatorsku viziju oblikuje bez futurističke emfaze: racionalno, strogo programirano i svesno usmereno prema kosmosu i jezgru materije. Signalistički planetarni univerzalizam podseća na ekspresionistički kosmizam, s tom razlikom što je oslobođen mističnih iluzija i utemeljen na naučnim saznanjima vasione i dostignućima naučne fantastike.

Kao utopistički projekat signalizam se nije mogao nadati da se njegove zamisli brzo ostvare. Najmanje je postigao tamo gde je očekivao da će biti najubojitiji: da, stvaranjem novog jezika i pomeranjem granica verbalnog izražavanja, zada udarac romantičarskoj osećajnosti i metaforičnoj retorici. Pokazalo se da je taj, donekle, i tradicionalni način pevanja, u odnosu na signalistički radikalizam, veoma čvrst i da su temelji na kojima počiva nerazrušivi. Nisu mu se ostvarile želje da novim pesmama zadovolji estetske potrebe širih društvenih slojeva i da postane masmedijalna umetnost. Signalizam je bio i ostao ekskluzivistički pokret upućen na uži krug specijalista u zemlji i svetu.

Ipak, ono što je hteo signalizam i slični neoavangardni pravci s kraja pedesetih, šezdesetih i delom sedamdesetih godina delovalo je više u sferi kulture življenja i saobraćanja sa širokim masama putem elektronskih i štampanih medija, putem raznih oblika reklama obogaćenih likovno-verbalnim rešenjima iz registra neoavangardne umetnosti, nego u poeziji. Kao jedno od svojstva signalizma Todorović pominje ludizam koji je takođe ušao u široku upotrebu, kao razni oblici današnjih, kompjuterskih igara ili igara sa mašinama za zabavu i slično.

Što se tiče užeg književnog područja, čini se da su tekovine signalizma i drugih neoavangardnih projekata i njihovih postupaka ugrađene u konstrukcije postmodernih romana eruditnog tipa. Umberto Eko je u uvodnom fragmentu romana Ime ruže, „Rukopis, naravno“, istakao ludizam kao glavno načelo nove romansijerske poetike. Uostalom, i projektovanje postmodernističkog romana kao rešavanje različitih igračkih zagonetki, u kome matematičke operacije i razni tipovi geometrijskih formi i znakovnih simbola imaju značajnu ulogu, takođe je nasleđe neoavangarde. Zamisao otvorenog dela, o kome često govori Todorović, projektovan je na uzorima avangardnih pesničkih i proznih ostvarenja i podrazumeva aktivno učešće čitaoca u razrešenju njegovog smisla. Postmodernizam je preuzeo od avangarde i neoavangarde ceo izvođačko-oblikovni instrumentarij i prilagodio ga tek novom cilju. Jedina novina koju je pri tom uneo postmodernizam u ono što je pre bilo već osvojeno, odnosila se na tematski prostor kome se okrenuo. Nije to više kosmičko prostranstvo, ni materijalno biće i ovovremeni današnji svet, već prostor univerzalne kulture, u kome se vodi neiscrpni dijalog između prošlog i sadašnjeg u intertekstualnom povezivanju svega sa svim.

U istoriji srpske poezije šezdesetih i sedamdesetih godina signalizam zauzima istaknuto mesto. On je, zapravo, jedina konsekventno uobličena radikalna avangardna pesnička struja koja se može uzeti kao pandan tadašnjem novom romanu i novoj prozi. Njegova je prednost u tome što ga je projektovao, vodio i oblikovao pojedinac, Miroljub Todorović, koji je obdaren, kao Dragan Aleksić ranije, osobinama što ih je ugradio u signalizam: intelektualizmom, naučnom preciznošću, smislom za maštovito kombinovanje različitih elemenata izraza, za konstrukcije geometrijskih površina i znakovnih simbola. Te osobine krase i Todorovićeve tekstove u knjizi Poetika signalizma: prodorna cerebralnost, oštrina zapažanja, britkost kratkih, odsečnih formulacija i pregnantnost izražavanja. Zbog toga je dobro što se izdavač odlučio da štampa ovakvu knjigu i da današnjeg čitaocu ponudi štivo koje će mu približiti jedan važan odsečak srpske avangardne poezije, odnosno teorijskih uopštavanja o njoj.

Radikalnost Todorovićevog avangardnog eksperimenta, zaokruženost i dosledna izvedenost njegovog poetskog sistema pobudili su živo interesovanje strane i domaće kritike za njegovo delo i za signalizam. Tako je još 1981. godine poljski pesnik i slavista Julijan Kornhauzer objavio knjigu o signalizmu koja je 1998. prevedena kod nas pod naslovom Signalizam srpska avangarda. U međuvremenu Živan Živković je doktorirao sa temom o signalizmu, a knjigu proizašlu iz doktorske disertacije publikovao je 1994. pod naslovom Signalizam: geneza, poetika i umetnička praksa. Treći među istraživačima signalizma bio je Milivoje Pavlović i on je 1999. štampao knjigu Ključevi signalističke poetike, gde je govorio o „zvezdanoj sintaksi Miroljuba Todorovića“, kako glasi podnaslov njegove studije. Najnovija Pavlovićeva knjiga o toj temi Avangarda, neoavangarda i signalizam oslanja se na prethodna istraživanja, kao i na Todorovićeve klasifikacije signalističke poezije, pre svega na njegovu podelu na verbalne i neverbalne pesme, ali ih proširuje, produbljuje i obogaćuje novim podacima, pojedinostima i iscrpnijim analizama svih vrsta signalističkog pesništva.

Pavlović je i sam bio pripadnik signalističkog pokreta i davno je uradio projekat tog tipa pod naslovom Bela knjiga (1974). To mu je pomoglo da temi pristupi sa puno razumevanja i volje i da je svestrano osvetli. Objasnio je podrobno u čemu je suština signalističke poezije i njena novina u odnosu na slične tvorevine avangarde, ali i na paralelne pokušaje neoavangarde, kao što je rasvetlio, književno-istorijski i društveni kontekst u kome se javila, razvijala i bogatila novim vrstama i jezičko-likovnim rešenjima.

Razradi tih pitanja posvetio je Pavlović tri prva poglavlja monografije Avangarda, neoavangarda i signalizam. Prvo je ukazao na književne i likovne korene signalizma u ranijoj tradiciji avangarde kod nas i u svetu. Našao ih je u eksperimentima futurističkih, ekspresionističkih, dadaističkih i nadrealističkih pesnika. Njihov radikalni eksperimenat pre, za vreme i posle Prvog svetskog rata, stvorio je prostor za nastup neoavangarde u drugoj polovini XX veka. Dešavalo se to u izmenjenim književnim i društvenim okolnostima, pa je razumljivo što je docniji pokret bio u mnogome drugačiji: ne toliko politički subverzivan, ali sa sličnim zahtevom za promenom književno-umetničke tehnike i njenim podređivanjem zahtevima novoga vremena. Avangarda je nastupila u vreme očekivanja revolucionarnih promena i svoje osporavanje tradicionalnog načina pisanja usklađivala je sa prevratničkim političkim idejama. Neoavangarda, pa ni signalizam kao jedan oblik njenog pesničkog ispoljavanja, nisu mogli imati takvih ambicija i njihovi zahtevi ostajali su u okvirima eksperimenata sa jezikom i pesničkom tehnikom i sa željom da stvore novu umetnost koja bi izražavala potrebe elektronske ere čovečanstva. U trećem odeljku knjige Avangarda, neoavangarda i signalizam Pavlović je prikazao klokotrizam – paralelnu pojavu neoavangarde u srpskoj književnosti – da bi na taj način raščistio sve prethodne radnje i u sledeća tri poglavlja detaljno obrazložio žanrovske i druge probleme čije razrešavanje je bilo neophodno da bi se izvršila klasifikacija signalističke poezije i njena podela na više pesničkih vrsta.

Miroljub Todorović je sam, uvodeći nove načine pevanja i nova tematska područja, izvršio klasifikaciju signalističke poezije i kratko ukazao na osnovna svojstva pojedinih vrsta. Pavlović je zadržao njegovu podelu na verbalnu i neverbalnu signalističku poeziju, pa je u okviru prve analizirao scijentističku, fenomenološku, kompjutersku, šatrovačku, stohastičku i apejronističku poeziju, a u okviru druge grupe vizuelnu, zvučnu, mejl-art i objekt-poeziju. Pri tom, Pavloviću se nametnulo pitanje potrebe žanrovskog razvrstavanja jednog pesništva koje je nastalo kao oblik otpora svim prihvaćenim sistematizacijama umetničkih ostvarenja, gde se „ne uvažava previše zamisao književnog roda i žanra“. Ipak, on je smatrao da je moguće izvršiti takvu žanrovsku klasifikaciju signalističke poezije ako se uvažavaju specifičnosti te vrste stvaralaštva, kao i činjenica „da su pripadnici ovih stvaralačkih orijentacija u svojim programima i poetičkim oglašavanjima ponekad veoma temeljno opisali i precizno imenovali vlastite vrste i žanrove pesničkog stvaranja“. To je učinio i Miroljub Todorović i tako je stvorio Pavloviću, a pre njega Kornhauzeru i delom Živkoviću, teorijsku osnovu za razvrstavanje signalističkog pesništva i za studiozan prikaz svake od njegovih deset vrsta, ali i za praćenje istorijata i načina njihovog oblikovanja.

Najveći deo prostora monografije Avangarda, neoavangarda i signalizam Pavlović je i posvetio prikazu signalističkih vrsta i analitičkom tumačenju estetskih efekata koji proizilaze iz svake od njih. Tim činom ulaženja signalističkih pesama u određene žanrovske modele potvrđivala se i graditeljska priroda jednog pesničko-likovnog smera koji se prvo legitimisao kao osporavanje postojeće tradicije. I Pavlović je mogao zato da na kraju zaključi i time potvrdi značaj signalizma i neoavangarde u srpskoj književnosti: „Srpska neoavangarda se, uprkos tome, nije ispoljavala samo u energičnom negiranju tradicije i tradicionalizma; napor da se dođe do autentične umetnosti novog vremena bio je vidljiviji od destrukcije ili podgrevanja starih ideja. Brojna neoavangardna novatorstva rezultat su te naglašeno gradilačke pozicije pokreta“.

Monografija Avangarda, neoavangarda i signalizam Milivoja Popovića sintetičko je i ujedno analitičko naučno-kritičko delo. Sintetički daje Pavlović podatke o avangardi i neoavangardi i o različitim modifikacijama tih termina, što je zahtevalo teorijsko i književno-istorijsko tumačenje njihove suštine i periodizacijsko međusobno razgraničavanje. Izvodeći iz prethodnih sintetičkih osvrta o avangardi i neoavangardi definiciju signalizma kao jednog od oblika neoavangarde u drugoj polovini XX veka, uslovljenog socio-kulturnim činiocima, pre svega eksplozivnim razvojem tehnologije i komunikacionih sistema, Pavlović je u drugom obimnijem delu monografije (koga čine tri odeljka kao i prethodni) analitički prikazao različite žanrovske vrste signalističkog stvaranja. Pri tom je, da bi predstavio suštinske težnje signalističke neoavangarde za iznalaženjem novog pesničkog jezika, bio prinuđen da se pozabavi i problemom književnih žanrova – kako bi predstavio svu raznolikost jednog radikalnog osporavanja tradicije i onih rezultata koji su se nudili umesto nje.

Kako se moglo i očekivati, a i s obzirom na interdisciplinarnost, metatekstualnost i otvorenost signalističke poezije, Pavlović ju je tumačio u međunarodnom kontekstu i u dodirivanju i prožimanju različitih umetnosti (pre svega likovnih i književnosti). U tu svrhu on je konsultovao obimnu literaturu domaćih i stranih autora i uložio veliki trud da bi svestrano prikazao stvaralački fenomen koji tek u budućnosti može da očekuje potpuno razumevanje i tumačenje. Pavlović je to učinio kompletno i stručno, pa će, zahvaljujući obuhvatnosti, dugom i studioznom istraživačkom radu, produbljenosti analiza i valjanosti ocena i zaključaka, njegova obimna monografija biti nezaobilazno štivo budućim istraživačima te teme, a današnjim čitaocima pouzdan tumač materije koja nije nimalo jednostavna za razumevanje i prihvatanje.

Povoljna je okolnost da su knjige Miroljuba Todorovića Poetika signalizma i Milivoja Pavlovića Avangarda, neoavangarda i signalizam štampane kod istog izdavača i iste godine. Prvo delo (sadrži signalističke manifeste i sve druge relevantne tekstove te vrste) pruža informacije iz prve ruke o namerama i koncepcijama signalizma, a druga ih objašnjava u sklopu tumačenja signalističkog pokreta i njegovih ostvarenja. Tako će čitalac biti u mogućnosti da se istovremeno i direktno upozna sa poetikom signalizma ali i sa njenom interpretacijom.

[Objavljeno u časopisu „Književna istorija“, god. XXXVI, broj 122-123, 2004. str. 305 – 311.]