Signalizam i književnost za decu i veliku decu

Nikola Cvetković


Od vremena kada se pojam književnosti za decu formirao u XIX veku, preko avangardnih kubofuturističkih, zenitističkih, konkretističkih i nadrealističkih zahvata ( Ljubomir Micić, Aleksandar Vučo, Dušan Matić, na primer), do signalističkog pokreta Miroljuba Todorovića u našoj savremenosti, taj pojam proživeo je različite promene i transformacije. Te promene su se dogodile pod snažnim uticajem novih medija i digitalizacije, koji su doneli nove sadržaje i brojne sasvim originalne žanrovske oblike u poeziji, slikarstvu, muzici, a posebno u signalističkoj poeziji za malu i veliku decu.

Sa novom medijskom, intermedijalnom i digitalnom kulturom,[1] koja osvaja naše postmoderno doba, slike-znaci (signali), zvuci, ikonički preoblikovana slova, grupni slovni znaci i predstave, fonične reči i slično, živo i neposredno sudeluju u oblikovanju novih, ranije neslućenih sadržaja i životno-umetničkih vizija koje na svoj način bogate ili redukuju našu svakidašnjicu. Ta nova medijska, vizuelna i uže digitalna kultura i umetnost osvaja slobodno vreme koje može da oplemenjuje, ali i da ga napadno poništava; gradi drugačija estetička pa i etička gledišta i osobenije vidove komunikacije, i stvara izvesnu osnovu za promenu, preoblikovanje i transformisanje prisutnog ili postojećeg identiteta. A u tom smislu, i pesničkog, likovnog, muzičkog, scensko-gestualnog, opšteumetničkog izraza, pa i poezije za „decu i veliku decu“, kako bi rekao tvorac signalističkog pokreta, Miroljub Todorović.

Neoavangardna signalistička stremljenja u poeziji za „decu i veliku decu“ ponajviše se ispoljavaju u konkretnoj poeziji[2] kao osobenoj vrsti eksperimentalne literature, potom u vizuelnoj poeziji koja spretno objedinjuje interslikovno (likovno) i intertekstualno (književno), kao i zvučnoj (foničnoj) koja se temelji na muzičko-poetskoj organizaciji zvuka.

Konkretna poezija za decu, s obzirom na smela i rana istraživanja i preispitivanja u domenu jezika, ima veću i dublju tradiciju od vizuelne poezije, na primer. A ona na izvestan način u sebi objedinjuje i zvučno-melodiozne, semantičke, asemantičke i druge znakovno-gestualne vidove izražavanja. Deca i velika deca u konkretnoj poeziji logičko-alogičkim kodovima vokovizuelne pesme pridodaju funkcije i smisao estetičko-ludičkih kodova. Stvarnost je tu „obezoružana“ pojavno-faktografskim i poprimila je estetičko-igrivi smisao.

Konkretna pesma za decu estetski smisaono i stvaralački funkcionalno organizuje jezičku građu, slovno-leksičke i ikoničke znake, reči ili sintagmatski spojene i izlomljene nizove na određenoj površini i u prostorno-vizuelnoj pojavnosti i semantičkoj povezanosti. Ona se smelo, produhovljeno poigrava vidljivim, materijalnim, „izglednim“, znakovnim, jezičkim i drugim sredstvima i vizuelnim spojevima, preplićući neverbalno, likovno, semantičko. Konkretna pesma za decu koja se istovremeno vizuelno-likovno doživljava, čita, „izgledno“-estetski valorizuje, u biti je osmišljena po izvesnim funkcionalno odabranim načelima konkretne likovno-poetske umetnosti.

Više decenija je trebalo da prođe pa da se Miroljub Todorović odvaži da objavi prvu knjigu za decu Miš u obdaništu, kojoj u podnaslovu stoji: Crteži i priče četvorogodišnjeg dečaka.[3] I tu je ostao dosledan svojim smelim konkretističkim istraživanjima sa značajnim umetničko-estetskim prodorima u oblasti naivističko vizuelnog, igrivo-jezičkog, onomatopejski foničnog u duhu novog senzibiliteta dece u koji je stvaralački pronikao.[4] Posebno bi bilo zanimljivo tumačiti prirodu i karakter naracije i tačke gledišta pisca sa stanovišta postavangardne i postmoderne literature, u kojoj je ovo još neotkrivena i neispitana novina. Izuzetnu pažnju zaslužuje analitičko izučavanje likovno-vizuelne i psihomentalne strukture Viktora Todorovića čije slike i crteži, pored ostalog, treba da budu predmet istraživanja likovno-umetničke radionice Pedagoškog fakulteta u Jagodini, koju uspešno vodi prof. dr Sretko Divljan. A Siniša Cvetković, kao upravnik Studentskog-dečjeg pozorišta „Stanislavski“, valjalo bi što pre da realizuje scensko-gestualni igrokaz na pojedine teme, ili scensku dramatizaciju celine knjige.

Narednu knjigu pesama namenjenu mladima, pod malo neobičnim žargonskim naslovom Blesomer, sa karakterističnim podnaslovom Za decu i veliku decu,[5] objavio je Miroljub Todorović dve godine kasnije. Naslovom je imenovao jedan vid svoje poetike književnosti za decu, a time je delimično označio i deo kreativne strukture same knjige. Blesomer je, u rečniku školskog žargona, pri kraju knjige, označio kao: inspiraciju, nadahnuće, zanos! I doista, ako literatura za decu i mlade ne proizlazi iz izvornog nadahnuća i stvaralačkog zanosa, onda je pitanje umetničkog dosega vazda otvoreno. Jer u biću ove književnosti, u njenoj samoj osnovi, leži stvaralačko prosvetljenje duha koje pesnika čini sposobnim da pronikne u svet detinjstva i dovede ga do višeg nivoa mogućnosti da umetnički ovaploti te vizije mladalaštva. Inspiracija kreativno prosvetljuje pesnikov um, duh i misao u ostvarivanju smelih, originalnih unutrašnjih predstava, koje pokazuju daleko veći potencijal u razotkrivanju svakovrsnih novina i prodora u otvorene prostore umetničkog oblikovanja.

Pored poezije u mladalačkom žargonu, u kojoj je Todorović dostigao zavidan, na momente visok umetnički nivo, posebnu pažnju zaslužuje signalistički strip Kuki (1969).[6] Ova narativno-vizuelna forma, sa gotovo u svemu uobličenim likom, što je u saglasju sa svojim imenom, bliska je Todoroviću i signalističkom izrazu u celini. On umešno oblikuje nizove sličica koje komponuje u sekvence što su dovoljno „rečite“ za sebe, pa im nije neophodan prateći tekstualni komentar. To je jedna sasvim moderna i originalna koncepcija stripa saglasna sa duhom vremena, ponekad sa teže razumljivim i na momente alogičnim sekvencama, koje se približavaju savremenom antistripu.

Odeljci Stepenište, Zvono i Klopka, iz kojih smo izdvojili pojedina umetnička ostvarenja, izraz su istinskog umetničko stvaralačkog zanosa signaliste Miroljuba Todorovića.

U odeljku Nedremljivo oko (1970-1990)[7] Miroljub Todorović, kao u svemu zrela i celovita umetnička ličnost, interslikovno prepliće likovne predstave i slovno-znakovne i ikoničke elemente. Tu je slika u stvaralačkoj korelaciji sa drugim vizuelnim znakovnim i prostorno kompozicionim detaljima, koji, ukupno uzev, deluju vrlo sugestivno. Slika je ovde kreativni proizvod večno budnog oka koje povezuje druge „umontirane“ i kolažirane fragmente, gradeći izvorno nove umetničko-izražajne celine.

U zbirci Blesomer, rodonačelnik signalističkog pokreta Miroljub Todorović, objavljuje veći broj konkretnih, vizuelnih, zvučnih, pa i gestualnih pesama upućenih mladima i najmlađima. Neke od njih, baš zbog svog eksperimentalnog karaktera, antologijskog su domašaja i mogle bi se naći u svakoj „početnici“ – čitanci, bukvaru. One bi, pored Zmajevih tradicionalističkih stihova, mogle i trebalo da otvore nov pogled mladih na poeziju uopšte, u ovom slučaju: konkretnu, vizuelno-foničku, digitalnu, podižući na viši nivo medijsku i vizuelnu kulturu dece, kojoj se ne poklanja dovoljna pažnja.

Osim signalističkog stripa „Kuki“, koji bi u nekoj drugoj prilici zasluživao posebnu pažnju, u središnjem delu Blesomera nalaze se tri izuzetno zanimljiva odeljka „Stepenište“ (1969-1970), „Zvono“ (1969-1970) i „Klopka“ sa istim datumskim određenjem, kao i vizuelno konkretistički dragoceno „Nedremljivo oko“ nešto novijeg datuma (1970-1990).

Medijska kultura zajedno sa vizuelnom kulturom (vizuelnim studijama),[8] sve je prisutnija u našoj savremenosti i jedna je od osnova stvaranja čak novih oblika kulture. U tim novim uslovima medijske tehno-kulture i vizuelne kulture otvaraju se mogućnosti za demokratizaciju zajednice vizuelno-medijskih artefakata. U tim novim procesima događa se temeljito preoblikovanje jezičkih, verbovokovizuelnih potencijala pesničko-komunikativne izražajnosti. Konkretna pesma se služi svojevrsnim jezikom znakova ili govorom znakova, pa pri tom, ne saopštava nešto, već to nešto čini vidljivim, pokazuje, omogućava da se gleda, da izgleda.

Živan Živković produbljeno piše o k o n k r e t n o j p e s m i koja se može istovremeno čitati i gledati. I pri tom primećuje da se naš vek okrenuo vizuelnosti. A Miroljub Todorović je, prema njemu, imao sluha i smisla da stvori konkretnu pesmu, tako što je prisilio jezik, „ne samo da saopštava poruke, kako je to bilo uobičajeno u poeziji i literaturi, nego da bude vidljiv, da izgleda i da saopštava inače verbalno (ne)saopštljive (…) informacije. Postavši vidljiv, jezik je i pesmu učinio v i d lj i v o m. Predstavljajući samu sebe (…) konkretna pesma je, uz jezike, čitaocu/gledaocu ponudila likovne sadržaje“[9] i time stekla jednu novu, bogatiju dimenziju.

U središnjem delu knjige Blesomer Miroljub Todorović objavljuje inspirativan ciklus „Stepenište“ u kome se nalazi nekoliko veoma uspelih pesama konkretnog signalističkog usmerenja kao što su „Vodopad“, „Poskakivati“, „Blebetati“, te pesma „Kiša“ i „Karanfil“, sa vizuelnim elementima.

Estetska realnost konkretne pesme je oblikotvorna, konstruktivna, i šire znakovno konstelativna. Pri tom je oblik, pesme za decu, sadržaj, a sadržaj oblik. U pesmi „Vodopad“, na primer, ta reč je fizički odredljiva jedinica, ona je „ortografska“ reč koja se javlja kao konstruktivni pa i kostitutivni nosilac značenja, a ne kao uobičajena, konvencionalna jedinica izraza. Cela konkretna pesma je imenica vodopad, bogata lirskim značenjem, koja se slikovno demontira sa učestalim ritmom, ponavljanjem: „vodo vodo vodo vodo“ u dve horizontalne stihovne ravni i dva polustiha, da bi se potom obrušila ukoso naniže u šestostrukom ponavljanju „vodo“ na šta se nadovezuje drugi deo razlomljene složenice „pad“, a onda se sve u vodopadski izvijenom prostoru raznizalo u slovne znake

P
A
A
A
A
A
A
D

Ako u prvom delu pesme, učestalo i grafički izlomljeno ponavljanje dela reči vodo, poetski asocira vodenu masu koja se survava s visine, a početne stihovne ravni (VODO VODO VODO VODO) samo mesto, prečagu ili odsek na reci odakle se ona oburvava, onda napred grafičko-slikovno i slovno raznizani P A D, predstavlja svojevrsnu poentu u kojoj se samoglasnik A ponavlja u malo zalomljenom spustu, naglašavajući dugo P A D(ANjE) vode – vodopad. Tu se izlomljene reči i slovo-glas povezuju sa slikom, ukazujući na interakcijsku vezu. I slikovno razlomljena reč, slovo-glas, slovo-znak, nije jezički objekt, nego osobeni metajezik sazdan od razdeljenih reči i slika, vodošumova i treptanja.

Miroljub Todorović od nesvršenog i neprelaznog glagola poskakivati oblikuje dopadljivu istoimenu pesmu.[10] Vrlo spretno demontira pomenuti glagol, izvlačeći pojedina slova: suglasnik S i samoglasnik I iz ostalih slovnih znakova, koji živahno i pokretno odskaču iznad reči što se u nizu nadovezuje tri puta u jednom stihu:

S I S I S I
PO KAK VATI PO KAK VATI PO KAK VATI
S I S I S I
PO KAK VATI PO KAK VATI PO KAK VATI

I to identično i sa simetrijom u prostornom razmaku, što ima i određen značenjski smisao. Tim poskakivanjem bezvučnog strujnog, piskavog suglasnika S, te visokog samoglasnika prednjeg reda I, pesnik Todorović postiže dinamično kretanje sa živim odskakanjem, poput premetanja s jedne noge na drugu, kao kada je detetu zima na noge i telo.[11] To što se ova slogovno izlomljena reč poskakivati pojavljuje u jedanaest „stihova“ (po tri puta), upućuje na ubrzano životno kretanje slova, slogova i slogovnih celina, slično ubrzanim kratkim skokovima, kao u dečjoj igri ili igravom trčkanju ili potrčkavanju.

Ako se iz glagolske složenice poskakivati, izdvoji prefiks PO, koji označava početak glagolske radnje ili stanja iskazanog osnovnim glagolom, onda preostalo (PO)SKAKI, može asocijativno da upućuje na KAKI, što je uzvik kojim se detetu skreće pažnja da nešto ne dira jer je nečisto.[12]

Vizuelna pesma „Zvono“,[13] iz istoimenog koherentnog ciklusa, gde se, takođe, nalaze i pesme, „Zmija“, „Plamen“, „Možda“, „Mleko“, „Talasi“, i druge slične, je svojevrsna slika-slovo sazdana od samo jednog slovno-glasovnog i znakovnog niza Z. A slovo Z zvučni strujni zubni suglasnik kojim se obeležava taj glas. Todorovićevo „Zvono“ je, umesto uobičajenog kupastog oblika, poprimilo kubističku formu sačinjenu od nekoliko prikladno kombinovanih pravougaonih površina. Ponajveća je ona što bi bila kupasta, koja se u donjem delu, takođe, pravougaono proširuje u osnovi iz koje viri vrlo kratak slovno-znakovni jezičak klatna, sa pravougaonim sastavnim delom koji treba da odaje zvuk, da zvoni. A zvonjavu znakovno simbolizuju tri uznjihana polukružna reda slova Z, koja se nekako zvonko rasipaju upotpunjujući atmosferu zvonjave. Zanimljivo je da ovo zvono, sazdano od pomenutih kubističkih oblika, ima poduži, nešto malo iskošeni položaj, kao i čitava slika-slovo, što stvara poetski utisak zanjihanosti u prostoru.

Reč Zvono, što stoji u naslovu pesme slovno-znakovne pa i glasovne prirode, poseduje pravi lirski zvuk što se iz koherentnog vizuelnog oblika bez ikakve „naprsline“ u likovnoj samerljivosti, razliva prostorom. Tu je simboličko-scijentistički gledano, prisutno kretanje elemenata. Klatno ovog zvona je i njegov svojevrsni jezik. Zvono je u Todorovićevoj slikovno-poetskoj predstavi i z n a k poziva i obaveštavanja.

Miroljub Todorović stvara konkretno-foničnu pesmu od nesvršenog glagola b l e b e t a t i koji ima više značenja: govoriti mnogo, bez veze i smisla, brbljati koješta; govoriti nerazumljivo i nepovezano. A prema rečniku SANU[14] i: tepati (za dete), na primer: „Čim počnu /bebe/ da blebetaju, postupno napuštaju polurazumljive glasove“.[15] A uz to, prema ovom Rečniku, b l e b e t a t i ima u sebi i nešto onomatopejsko, u pogledu proizvođenja dugih glasova koji se čuju kao: be-be, bu-bu i sl., kada je reč o ćuranima, plovkama, ovcama, jaganjcima.[16]

Pesnik Todorović u ovoj pesmi majstorski zvučno lomi, razlama slogove, zadržavajući uvek po jedan od foničnih samoglasnika (E, A, I), u naizgled istrzanim celinama (BLE BE TA TI). Tako oblikuje asocijativno zvučnu građu što figurativno podseća na značenje glagola b l e j a t i, i to onomatopejski, kod ovaca i jaganjaca, na primer. Tu se, dakle, pričuje odjek zvukova iz prirode što se povezuje sa pomenutim animalnim svetom: ble, ble, ble(jati). A u samoj pesmi to izgleda ovako:

BLE BE TA TI
TI TA BE BLE
BLE BLE BLE BLE
BE BLE BE BLE
--------------------------

Ovde zvučne strukture, unutrašnje ritmičkim učinkom, zahvaljujući međusobnoj akustičkoj srodnosti, osmišljavaju fonično pevanje. Upadljivo je da se na kraju horizontalnih nizova najčešće ponavljaju slogovi: BLE (pet puta), BE i TI (simetrično po četiri puta).

Završni deo ovog konkretno-zvučnog pevanja ritmički ponavlja zamenice TA TI i stvara čisto muzičko-poetsku strukturu:

TA TI TA TI
TI TA BE BLE
BLE BE TA TI

Fonični slovni znaci i slogovi ovde su nosioci poetskog izraza utemeljenog na konkretističkoj funkciji zvučnog materijala. Pri tom se, kao što smo pokazali, semantički, asocijativni i drugi efekti postižu razbijanjem reči na glasove i slogove i na njihovom ponavljanju u različitim varijantama i vezama.

[1] Pod digitalnom kulturom se podrazumeva ona kultura čija se saznanja, uverenja i pogledi zasnivaju na shematskim, deduktivnim, nereferencijalnim i nemimetičkim oblicima sticanja, izražavanja i razvijanja znanja. – Miško Šuvaković, Pojmovnik suvremene umjetnosti, Zagreb, 2005, str. 144.

[2] Vladan Radovanović konkretnu poeziju određuje u opštijem vidu kao vrstu eksperimentalne književnosti koja promišlja i tematizuje svoje sredstvo – j e z i k – na način likovne umetnosti. „Njen materijal je reč sa svojim zvučnim, vizuelnim i semantičkim aspektom“. – V(ladan) R(adovanović), Konkretna poezija, Rečnik književnih termina, Nolit, Beograd, 1992, str. 394-395.

Na približno sličan način konkretnu poeziju imenuje i prof. dr Miško Šuvaković, ukazujući da ona istražuje svoje sredstvo, „jezik, kroz vizuelne, zvučne i gestualne modele istraživanja“. – M. Šuvaković, Pojmovnik suvremene umjetnosti, str. 316.

[3] Miroljub Todorović, Miš u obdaništu, Nolit, Beograd, - Astimbo, Beograd, 2001.

[4] Vredno je pomena da je Todorović stihove za decu počeo da piše još u đačkim danima 1958. godine, pa do 1963., kako sam ističe u Belešci o piscu; a objavljivao ih je u različitim glasilima: od niških Narodnih novina, Glasa omladine, Radio Niša, preko kruševačkog Nevena, do Radio Beograda i Politike za decu.

[5] Olorin, Beograd, 2003.

[6] M. Todorović, Blesomer – Za decu i veliku decu, Olorin, Beograd, 2003, str. 37-48.

[7] Isto, str. 119-126.

[8] Džejms D. Herbert, Vizuelna kultura / vizuelne studije, u knjizi „Kritički termini istorije umetnosti“, priredili Robert S. Nelson i Ričard Šaf, Svetovi, Novi Sad, 2004, str. 536-548.

[9] Ž. Živković, Slovo, reč, prostor, u knjizi „Svedočenje o avangardi“, Beograd, 1992, str. 153.

[10] M. Todorović, Blesomer, str. 79.

[11] Miodrag S. Lalević, Sinonimi i srodne reči srpskohrvatskog jezika, Beograd, 1974, str. 574.

[12] Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knj. IX, Beograd 1975, str. 90.

[13] M. Todorović, Blesomer, str. 88.

[14] Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, knj. I, Beograd, 1959, str. 636.

[15] Sima Trojanović, Psihofizičko izražavanje srpskog naroda…, SEZbLII u Beogradu 1935, str. 130.

[16] „Blebetati kaže se za ćurana kada se duri“. - Milisav Marković, Zbirka reči iz užičkog okruga i Berana, 1904.

Ili još bolji primer: „Ovca bleji, jagnje blebeće“. – Vuk Vrčević, Srpske narodne igre…, Biograd 1868.