NOVO VIĐENjE KNjIŽEVNE EPOHE

Vasilije Radikić



Neosporno je da se nakon opsežne studije Milivoja Pavlovića
Avangarda, neoavangarda i signalizam (Prosveta, Beograd, 2002) značajno
menjaju ustaljene predstave o srpskoj književnosti u drugoj polovini dvadesetog
veka. Ta slika je sada i potpunija i kompleksnija. U velikoj meri prećutkivano
ili skrajnuto, kako u tekućoj književnoj kritici tako i u književno-istorijskim
sintezama, signalističko stvaranje tek u završnim decenijama dvadesetog veka
postaje predmet širih i studioznijih teorijsko-kritičkih istraživanja. U tom
pogledu valja, pre svega, izdvojiti doprinos rano preminulog Živana
Živkovića, koji je uradio pionirski posao u uspostavljanju jednog naučno
utemeljenog pristupa signalističkom stvaranju. Toj borbi za istinu o
signalističkom stvaranju Milivoje Pavlović je u proteklim godinama dao
izuzetan doprinos – (1) kao signalistički stvaralac (Bela knjiga i drugi
projekti), (2) kao agilni tumač i hroničar signalizma (osvrti, prikazi,
intervjui, polemike) i (3) kao proučavalac signalističkog stvaranja o čemu
svedoči njegov književno-teorijski opus (Svet u signalima, Ključevi
signalističke poetike i najnovija, Avangarda, neoavangarda i signalizam),
bez koga je danas nezamisliv svaki relevantniji pristup ovoj oblasti
neoavangardnog stvaranja.

Naslanjajući se u književno-istorijskoj i žanrovskoj ravni na Živko–
vićevo proučavanje signalizma i nudeći nove odgovore na određene teorijske
dileme, Pavlović je u studiji Avangarda, neoavangarda i signalizam pro–
mišljanje signalizma obogatio originalnim uvidima i u signalistički
prostor uneo jednu novu hermeneutički perspektivu. Očito je da ovaj autor svoj
pristup signalizmu zasniva na veoma čvrstim metodološkim postavkama. U
studiji Avangarda, neoavangarda i signalizam on je, promišljeno ukrštajući
sinhronijsku i dijahronijsku perspektivu, uspeo da signalizam predstavi u
svojevrsnom totalitetu. Pavlović signalizam ne posmatra kao izdvojen
fenomen, već ga situira u širi književno-istorijski, poetički, filozofski i
kulturološki kontekst, u čemu se ispoljila autorova izuzetna književno-
teorijska obavešte–nost, analitičko-sintetička sposobnost i natprosečna
akribičnost. Ulažući veliki napor da rekonstruiše genezu signalizma i označi
njegove literarne pretke, Pavlović je izveo magistralni zaključak da
signalizam predstavlja istinskog naslednika stvaralačkih i poetičkih
tendencija koje su artikulisane u epohi takozvane istorijske avangarde.
Istovremeno, povezujući istorijsku avangardu sa inovatorskim tendenci–
jama u evropskoj književnosti devetnaestog veka, on pokazuje da na svojevrsnoj
književno-istorijskoj vertikali, signalizam nije nikakav slučajni izam, već,
naprotiv, legitimni baštinik i nastavljač jedne tragalačke i inovatorske
prakse koja je duboko ukorenjena u biću moderne književnosti. Pomnim,
uporednim istraživanjima poetičkih polazišta istorijske avangarde i
signalističke poetike, Pavlović dolazi do zaključka da svojim ukupnim učinkom
na dekanonizaciji i desakralizaciji tradicionalne, «lepe književnosti» i
traganjem za novim, neistraženim mogućnostima književnog govora, signalizam
danas predstavlja najproduktivnijeg nastavljača izvornih avangardnih tendencija.
Otuda, Pavlović izuzetnu pažnju posvećuje osvetljavanju teorijskih
osnova avangarde, neoavangardne i, posebno, signalističke stvaralačke prakse.
Iako se jedno od osnovnih avangardnih polazišta ogledalo u stavu da pravila
postoje samo zato da bi se mogla rušiti, neosporno je da avangardu i
neoavangardu obeležavaju izvanredno snažna nastojanja da se književno-
teorijski do kraja samoodrede. Dok, na jednoj strani, avangardni stvaraoci
bespoštedno demontiraju postojeće književne kanone i sisteme, oni, para–
doksalno, kao posledicu potrebe da «objasne» suštinu «novog» i
«antitradicio–nalističkog», stvaraju veoma razuđene vlastite poetičke
programe i teorijske diskurse, koji često unose u sam umetnički artefakt.
Pavlović je posvetio veliku pažnju ovoj tendenciji u stvaranju signalizma,
usredsređujući se, pre svega, na teorijski i poetički diskurs osnivača pokreta
Miroljuba Todorovića.

Delo Avangarda, neoavangarda i signalizam u jednom svom bitnom sloju
predstavlja, u stvari, studiozan opis raznovrsnih prožimanja signalističkog
stvaranja i njegove samorefleksije. U svojim tumačenjima Pavlović, kao i njegov
prethodnik Živković, Todorovićeva stvaranje uzimaju kao verno ogledalo
njegovih stvaralačkkih programa, koji su objavljivani u formi “manifesta” ali
i u zasebnim knjigama i sl. Svi ti dokumenti mogu se čitati kao Todorovićeva
autoreferencijalnost vlastitog dela i postupka, kako je to činio Pavlović, i
kako je to sasvim primereno studiji ove vrste, ali se mogu sagledavati i u
jednom kontekstualnom, istorijskom značenju kao kritička refleksija žive
književne stvarnosti. Otuda onaj latentni polemički naboj u Todorovićevim
poetičkim tekstovima, koji se može razumeti samo kao reakcija na aktuelno
stvaralačko okruženje.

Sagledana u toj ravni, Pavlovićeva studija može predstavljati dobru
osnovu za buduća istraživanja u čijem bi se središtu našlo pitanje pozicije
signalizma na mapi naše književnosti dvadesetog veka i sagledavanje njegovog
stvarnog odmaka u odnosu na onaj dominantni tok u savremenom srpskom
pesništvu. Ali, svakako, još će značajnije i, možda, delotvornije biti
istraživanje o tome na koje se sve načine voluminozno, neobično razuđeno i
provokativno signalističko pismo recipira u tom stvaranju.
Pavlovićevo delo omogućuje da se naša savremena književnost iz jedne
retrospektivne tačke sagleda u novoj vizuri. Ono je pisano na liniji
eliotovskog shvatanja odnosa tradicije i savremenosti, po kome nova dela i
inovarani postupci oblikuju već utvrđenu tradiciju i stalno dovode u pitanje
već uspostavljenu književnu hijerarhiju. Kada je reč o srpskoj književnosti, ova
studija, sa dosta argumenata, nagoveštava da će se taj prividno učvršćeni
poredak sve više razmrdavata i pomerati, pri čemu će u njemu signalističko
stvaranje postajati sve prepoznatljivije.