Vidovi poetike signalizma

Nikola Cvetković


Vreme nastanka signalizma više autora različito određuje u zavisnosti od toga da li uzima u obzir momenat šireg razrastanja na jugoslovenskim prostorima, ili fazu teorijskog konstituisanja, te momenat uključivanja u međunarodna avangardna kretanja, ili opet nešto drugo. Prema rečima dr Živana Živkovića, istraživača i poznavaoca ovog novog smera u umetnosti, signalizam je kao avangardni pokret u srpskoj poeziji nastao sredinom šezdesetih godina, „a pristalice na širem jugoslovenskom prostoru stekao potkraj šeste i početkom sedme decenije“.1

Jovan Ćirilov piše da je ovaj avangardni pokret nastao početkom šezdesetih godina 20. veka, a teorijski se konstituisao krajem šezdesetih godina u Beogradu.2

U Prosvetinoj enciklopediji iz 1986. se ukazuje da je signalizam začet ranije, a da se krajem šezdesetih godina teorijski uobličuje zaslugom beogradske signalističke grupe i pesnika Miroljuba Todorovića. Dok u Općoj enciklopediji Jugoslovenskog leksikografskog zavoda stoji zapisano da je ovaj interdisciplinarni umetnički pokret međunarodnog karaktera nastao u Jugoslaviji oko 1960.3

Po mišljenju Milivoja Pavlovića, osnove signalističkog pokreta i poetike Todorović je postavio „manifestima koji su se pojavili krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina. Pri tom naznačava da su ti manifesti i odgovarajući prateći tekstovi objavljeni u knjizi Signalizam4 i dodaje da u knjizi Oslobođeni jezik Todorović proširuje i zaokružuje teorijska načela i poetiku signalizma. U obliku fragmenta, koji je ekvivalent pesničke forme, što se unekoliko približava poetizovanom iskazu, saopštava osnovne premise istraživačke poetike.5

Naglasimo da u poetičkim fragmentima iz Oslobođenog jezika Todorović u dva-tri maha apostrofira avangardna kretanja 60-ih i 70-ih godina. Prvi put kao radikalnu trans-mimetičku fazu umetnosti i literature, a drugi put ukazuje na postanarhističke stavove u delima i akcijama brojnih umetnika i sudeonika avangardnih težnji.6

Milivoje Pavlović, i sam učesnik u signalističkom pokretu, kao njegov letopisac, istraživač i poetičar, u jednom od ranih priloga o novoj i staroj avangardi obazrivo piše da se stvarni početak signalizma u nas, kada se još nije izdiferencirala ideja o mogućem prevratu u literaturi, može vezivati za 1959. godinu i pokušaje Miroljuba Todorovića „da lingvističkim istraživanjima i prodorima u jezičke rezervate egzaktnih nauka prekine s dotadašnjom literarnom praksom i kanonima“.7 ,Prometej, Novi Sad, 1996, str. 12.) Todorovićev rad na „Geometriji pesme“, uz uključivanje egzaktno-vizuelnih inovacija (1962), unosi nove elemente i dimenzije u ova nastojanja. Od prvih egzaktno-jezičkih zahvata, preko egzaktno-vizuelnih ovaploćenja u knjizi Planeta (1965), do imenovanja i formiranja pokreta, prošlo je, prema Pavlovićevoj oceni, više od 10 godina. A 1969. signalizam se uklapa u internacionalna avangardna kretanja, u smeru negovanja konkretne i vizuelne poezije.8

U nekoliko leksikografskih odrednica signalizma ističe se da je to (avangardni) stvaralački pokret.9 I sam Todorović na pitanje da li je signalizam struja, pokret, škola, apodiktički odgovara: „Signalizam je stvarački pokret“, dodajući da je organizovan i da ima svoju predistoriju, istoriju i trajanje. Izgleda da je prilikom leksikografskog imenovanja signalizma i ovaj Todorovićev iskaz iz 1981. imao udela.

Pod izrazom stvaralački tu se podrazumeva nastojanje da se menja, revolucioniše i preoblikuje viđenje sveta, pa delimično i način osećanja kod većeg broja ljudi. A da li se signalističkim preoblikovanjem viđenja sveta i eventualnog načina osećanja menja i sama stvarnost, ostaje otvoreno pitanje. Utoliko pre što signalizam u izvesnom smislu upućuje i na to da postoji neka stvarnost sama po sebi, oličena i signumu, znaku, obeležju, što donekle biva izvan čoveka, a ne i u istorijskom odnosu s ljudima.

Pripadnici signalističkog pokreta predstavljaju jednu umetničko-stvaralačku grupu koja unekoliko ima koherentan pogled na svet, što nije uvek i u svemu celovit. Taj se pogled na svet ispoljavao u različitim vidovima pesničke, likovne, foničke, fenomenološke, kompjuterske, gestualne, mejl-art, dizajnerske, kao i studijsko-teorijske i poetičke aktivnosti, uključujući tu i multimedijalne oblike izražavanja.

I pored toga što se grupa signalista ispoljavala povremeno, ponekad parcijalno, pa možda i slučajno, ipak je delovala i deluje u znatnoj meri kao organska celina. Ona je duhovno-stvaralački prihvatala i apsorbovala ponešto od prethodnih avangardnih stremljenja i uključivala u svoje programske koncepcije. Iako to što je prihvaćeno nije bilo izvorno, autentično, pa ni u svemu prirođeno signalističkom pokretu, pojedinci su sledili, donekle razvijali, dograđivali unoseći ga u zajedničke tokove, uz podređivanje osnovnoj koncepciji. Pri tome se više ili manje uspešno usaglašavala umetnička praksa s programskim i poetičkim stavovima pa i sa zajedničkim pogledom na svet.

Signalizam uspostavlja izvesne veze i spone sa samim izvorištima moderne poezije i to na liniji odnosa prema snu o apsolutnoj kreativnoj slobodi, slici likovnosti i vizuelnosti, te imaginaciji, snovidovnosti, asocijativnosti i sl. Bodler u pismu Arsenu Useju piše o lirskim kretanjima duše i lelujanjima sanjarija, trzajima svesti što je možda i jedno od sumatraističkih uporišta Miloša Crnjanskog. A pismo završava ukazivanjem „da je najveća sreća pesnika da ostvari tačno ono što je naumio da uradi“10. Signalisti polazeći od Bodlera smatraju da pesnička slika mora da bude tačna a pesnikova imaginacija precizna. „Pošto lucidnost očito daje prednost nad instinktom kod ovog pesnika inteligencija dobija prevashodnu stvaralačku ulogu“11. Intelektualac je za signaliste misaono biće koje se prepušta stvaralaštvu efikasno rešavajući praktične spisateljske i poetičke probleme.

Signalisti su na umetnika gledali kao na stvaralačku ličnost u čijem se biću, duhu, kao i u neuhvatljivoj ontološkoj strukturi pesme i delu uopšte, stalno prepliću i prožimaju fantazija i ironija. A tvorevine kreativne poetske imaginacije su, po mišljenju Miroljuba Todorovića, „istinitije od same stvarnosti“. U tom smislu dejstvujući imaginacija je vrlo važan instrument pesničko-stvaralačkog iskustva.

Vredno je pomena da Miroljub Todorović među poetičkim fragmentima odeljka Nagon za pesmom posebno izdvaja i navodi Bodlerov iskaz: „Lepo je uvek bizarno“ koji dovodi u neposrednu vezu s estetičkim aspektima signalizma.12 Veći broj signalista bodlerovski misli da lepo u osnovi sadrži i nešto od malo bizarnosti, i to one naivne i nesvesne, koja nije tražena. Jer bizarno je za njih, pored ostalog, i ono što je osobeno, čudesno i neobično, što sadrži jedan vid sećanja na ranije predstave o stvarnom.

Signalizam u skladu sa svojom ekumenskom koncepcijom izražava žudnju za univerzalnom i apsolutnom poetikom imanentističkog karaktera koju vidi kao pobunu protiv Kosmosa i Sveta. Tu je i žudnja pesnika da svojim ukupnim snagama prodre do esencijalne osnove Kosmosa shvaćenog kao vasceli Svet koji može da se poistoveti s duhom koji ga posmatra. Signalistički pesnik treba da dopre do suštastva Kosmosa i Sveta, da nastoji da ovlada njima sa svešću da je izuzetno delikatno osvojiti večnu problematiku tajne Sveta i preobratiti je u deo sopstvenog kreativnog bića. A na biće su gledali kao na sve stvarno što je u saglasju sa sveukupnim. Pri tom su postavljali pitanje o mogućnosti ostvarivanja višeg stepena sklada između bića i stvari, između univerzuma i čoveka.

Miroljub Todorović signal — jedinicu što upućuje na nešto i izvan sebe same — određuje kao „svetlost bića“, manifestaciju onoga što jeste u stvaranju vaseljene. Signal je za njega i Logos onog što „jeste“ kao neuništiva energija i univerzalni princip objave. Svetlost bića je signal praiskonskog intelekta, ispoljenje i proces kojim se ono unutarnje, magnoveno, skriveno izražava i postaje otkrivenje života, istine, umetnosti, ospoljenog neposrednog saznanja i božanstvenosti.

Svetlost bića, koja je i signal, istovremeno je i večna energija i stila razvića koja istrajava putujući kroz svekolike oblike materije. Ta energija je neuništiva i neprolazna, ona je konstanta i kada putuje „od jednog praska (krika) tek rođene Vasione do njenog ropca (kolapsa) u sopstvenoj materici preopterećenoj silama koje će je ponovo vratiti na zatamnjene puteve stvaranja“, kako bi rekao Miroljub Todorović.

Programsko-poetičko u Pavlovićevim tekstovima

Pojedini Pavlovićevi prilozi, naročito oni sažetiji, iz prve faze praćenja i učestvovanja u signalističkom pokretu, ali i neki iz potonje, imaju svežinu programskih napisa. U njima se lapidarno, pregledno i glasovito afirmišu bitni poetički stavovi, koncepcije, konkretne akcije, umetnička praksa i stvaralačka nastojanja, ponekad u sintetičkom vidu.

Polazeći od Pavlovićeve Bele knjige (1974) signalisti su se na izvestan način programsko-poetički odredili prema delu, književnom delu kao takvom.13 U prvih nekoliko uvodnih i završnih programskih iskaza, apostrofira se da je Bela knjiga — d e l o. Književno delo se tu sagledava kao svojevrstan otvoreni sistem, kao Gutenbergova galaksija pisma; univerzalna multimedijalna komunikacija i izraz planetarnog bića, mikro i makro sveta, te kao obećanje života i budni, ne somnabulni, san čoveka i čovečanstva obuzetog sumnjama i ironijom. „Bela knjiga je totalno delo“, zaključuje se u poslednjem, dvadesetom stavu.

Gledano u celini, za signaliste delo je sistem uspostavljenih komunikacija sa svom varijabilnošću promenljivih znakova scijentističkih odnosa i relacija. Ono uspostavlja komunikativno medijski sistem i svet u smislu samodoučavanja i vaspostavljanja apsoluta tehnološke ere, u procesu ispisivanja Sveta. Za signalističko delo je karakteristična znakovna i značenjska polifonost i nesvodljivost na jednu dimenziju ili relaciju stvarnosti.

Delo je, pokazuje Pavlovićeva Bela knjiga, otvoreni ekran planetarnog, svekosmičnog bića koje svoju ontološku suštinu napaja kreativnom energijom, što u novom svetlu otkriva galaksiju pisma i znakova. Ono je izraz neuništivog bića koje isijava svest i neizrecivo prisustvo magičnih sila što su u njemu preovladale.

U manifestnom tekstu o Beloj knjizi ukazuje se da ona predstavlja apsolut(izam) tehnološke ere u smislu njenog bezuslovnog prihvatanja sa svim pretpostavkama o valjanosti i progresivnosti. Važnost prihvatanja tehnološke ere pominjana je i u drugim sličnim prilozima, ali ne s ovako decidiranom filozofsko-tehnološkom osnovom. (Čini se da su za neka sažeta leksikografska određenja signalizma /Ž. Milisavac, Ž. Živković/ ovi pojmovi preuzeti upravo iz pomenutog teksta). Pavlović je u potonjim svojim programskim zahvatima, kako je sve više preovladavala elektronsko-kompjuterska era i civilizacija, pored tehnološkog aspekta, uključivao i elektronski, dajući mu izvesno prvenstvo.

Autor izvornog letopisa signalizma (1965–1995), kao i drugi pripadnici ove umetničke grupe, shvata da naučno-tehnološka i kompjuterska revolucija donose nove i bitno drugačije životno-saznajne, duhovne i umetničke sadržaje. Zato Pavlović, s puno razloga, skoro programski ukazuje na oslobodilački duh (ali ne i na prisustvo suprotnih, porobljivačkih tendencija) i iskustvo elektronske i tehnološke civilizacije, kao i na kreiranje novih, „drukčijih, duhu našeg vremena primerenih artefakata“. On vizionarski sluti da će generacije u novom milenijumu celovito shvatiti „zanose i prkose osnivača signalizma i smisao revolucionisanja svih umetnosti kako bi one bile stvarni izraz i potreba čoveka tehnološke ili elektronske ere“.14 U odgovoru na Pavlovićevo pitanje o pravcima daljeg razvoja signalizma i potvrđivanju u trećem milenijumu, Miroljub Todorović predviđa da će (naredno) 21. stoleće biti stoleće signalizma. „Mi smo samo seme, tek tu i tamo stidljivo proklijalo“15, kaže doslovce poetski metaforično osnivač signalizma. Seme je za njega ovde oličenje latentne moći i skrivene potencijalne energije što je saželo u sebi snagu koja će se tek ispoljiti. Ono je ovde simbol svojevrsnog središta iz koga će proklijavanjem izrasti moćno i razgranato vaseljensko drvo.

Budući razvoj signalizma vidi u širokom razmahu i snažnoj „eksploziji planetarne i počecima ostvarivanja kosmičke umetnosti“, što će se posebno ispoljiti u intermedijalnim segmentima.

Todorović u preplitanju, uzajamnom prožimanju i mešanju raznovrsnih oblika najavljuje mogućnost nastajanja novih stvaralačkih disciplina, što je sasvim realno. „Prava razgranata stabla, krošnje i cvetovi umetnosti koju smo inicirali videće se tek u sledećem veku“, dodaje slikovito s puno birane simbolike.

Uprkos tome što se čovek u svojoj biti sporo menja, Todorović predviđa dolazak novih ljudi, otkrivanje novih sredstava za kreativni rad, te otvaranje novih prostora „među planetama, zvezdama i u čoveku, realne i imaginativne kosmogonije, izvorne slike bića, znaka i govora“.16 Biće to istinski iskorak u neistraženo galaktičko carstvo bogočovekove reči i vaseljenskog znaka, da parafraziramo Pavlovićev naslov. Jer, umetnici signalisti će se, prema Todoroviću, demijurški poigravati pred odškrinutim vratima „Vaseljene i jezika neprozirnog“; oni će ovaplotiti začete ideje i probuditi snove što će se pretvoriti u stvarnost.17

Žanrovske klasifikacije signalističke poezije

Pošto je Milivoje Pavlović kao signalista ostvario uvid skoro u celinu signalističkog pesničkog stvaralaštva, koncipirao je i uobličio „Klasifikaciju signalističke poezije“. Integralno sagledanu pesničku produkciju signalista podelio je na dve osnovne vrste. Prvu, prema ovoj klasifikaciji, čine vrste verbalne poezije, a drugu, neverbalna poezija.

Verbalna poezija se opet klasifikuje u dvanaest podvrsta, završno sa „Haiku u signalizmu“, kojoj mi, adekvatno postavljenim kriterijumima, pridodajemo i trinaestu — poezija za decu u signalizmu. Pomenimo ih sve po redosledu: 1) Scijentistička poezija; 2) Aleatorna poezija; 3) Stohastička poezija; 4) Fenomenološka poezija; 5) Permutaciona poezija, 6) Kompjuterska poezija (deo koji se ostvaruje pomoću mašine, ali u jeziku); 7) Statistička poezija; 8) Šatrovačka poezija; 9) Ready-made („Nađena“) poezija; 10) Elementarna poezija; 11) Apejronistička poezija; 12) Haiku u signalizmu; i mi dodajemo 13) Poezija za decu u signalizmu.

Neverbalnu poeziju Pavlović klasifikuje u devet podvrsta, kojoj kao desetu dodajemo: vizuelnu poeziju za decu. Evo tog redosleda: 1. Konkretna poezija; 2. Vizuelna poezija; 3. Fonička (zvučna) poezija; 4. Kinetička poezija (pesničke mašine Signatvor i Zvezdozor; 5. Kompjuterska poezija (deo koji operiše slovno-znakovnim elementima); 6. Gestualna poezija (raniji naziv Signalistička manifestacija); 7. Objekt-poezija; 8. Mejl-art (poezija komunikacije); 9. Vizuelna haiku18; i mi dodajemo 10. Vizuelna poezija za decu.

Ova dosta spretno sistematizovana klasifikacija je nastala u procesu pripremanja knjige Svet u signalima. Tvorac pomenute klasifikacije M. Pavlović najavljuje argumentaciju19 s primerima za svaku vrstu i podvrstu signalističke poezije, što je ostvareno u knjizi Avangarda, neoavangarda i signalizam (Beograd, 2002).

Zadržimo našu pažnju na vizuelnoj poeziji iz druge, neverbalne vrste poezije. Korifej signalizma Miroljub Todorović, autor antologijske vizuelno-znakovne Pesme, programski ukazuje da je materijalnost Pesme jedna od najbitnijih ontoloških oznaka vizuelne poezije. Ta poezija sazdana od skladnog, često simetričnog raščinjavanja reči, pojedinih sintagmi, delića iskaza na slogove i slova kao znakove, i njihovo ponekad geometrijsko ređanje, komponovanje i razastiranje na stranicama knjige — „ne operiše jezikom već se ostvaruje kao jezik“. A istinsko i u mnogo čemu kompleksno estetsko zračenje, isijavanje, i duhovno-saznajno delovanje vizuelne pesme, prema teoretičaru Todoroviću, „zasniva se, u najvećoj meri, na materijalno shvaćenoj optičkoj percepciji teksta“. (1994).

Različite metode novog oblikovanja i modeliranja prostora otvaraju značajne mogućnosti vizuelnoj poeziji. A upravo ta vrsta neverbalne poezije, prema oceni Milivoja Pavlovića, odigrala je veliku, ključnu ulogu u ostvarivanju i kreativnom zaživljavanju polaznih postavki signalističkog smera. Vizuelna pesma je na određen način prevladala, možda prevazišla ustaljeni, uobičajeni verbalni pesnički izraz unošenjem crteža, slike, u poetski iskaz. Tako je vizuelna pesma, uz pomoć neverbalnih znakova, pre svega, crteža, slike, grafikona, fotosa i drugih vešto kolažiranih elemenata, na svoj način „desemantizovala poeziju“, približavajući je još više i neposrednije drugim umetnostima, likovnim20 i plastičnim.

Signalizam i kultura

Milivoje Pavlović pre i više od drugih naglašava kulturno-stvaralačku dimenziju, važnost i osnovu signalizma, koji radije imenuje kao književnu pojavu i činjenicu, ili avangardni pravac, a nešto manje kao književni pokret. On celovitije i obuhvatnije od brojnih pojedinaca koji su se pojavili poetikom signalizma, sagledava njegovo stupanje na književnu scenu, ali i šire „na scenu srpske kulture“.21 Jer prisustvo i zaživljavanje signalizma u srpskoj kulturi znači mnogo više ako se kultura shvati kao ostvarivanje čovekovog humaniteta.

Autor knjige Svet u signalima koji se već tri decenije istrajno i predano bavi stvaralačkom genezom, živom teorijskom mišlju i praksom signalizma, s dosta razloga ističe da je signalizam najznačajniji i najplodotvorniji avangardni pravac „u našoj kulturi“ (podvukao N. C.). A kultura je za Pavlovića, vidimo to iz njegovih knjiga, Kultura od do (1980), Kulturni frontovi i pozadina (1984), složena i višeslojna celina koja obuhvata ukupno ljudsko, materijalno i duhovno stvaralaštvo, istorijsko saznanje, umetnost, moral, prosvećenost, pravo, humane vrednosti, oplemenjenost. Ona je za njega slojevita celina u koju se ugrađuje sve ono što čovek misli i delotvorno čini u procesu društveno-istorijskog i humanističkog potvrđivanja.

Signalizam se kritički odnosi prema tradiciji uzetoj kao skup običaja, ustaljenih postupaka, stavova i navika, koje predstavljaju izvesnu vezu s prošlošću. Na tradiciju su gledali kao na sentimentalnu reminiscenciju, zanemarujući činjenicu da tradicija deluje i onda kada se to ne vidi dovoljno jasno i očigledno. Izvestan duhovni kontinuitet i identitet određene kulture i civilizacije se ostvaruje, uprkos svim poricanjima.

Međutim, i pored odlučnog negiranja književne tradicije u eliotovskom smislu, a kasnije i Lotmanovo poimanje dela na fonu određene tradicije, signalizam, prema Milivoju Pavloviću, nije uvek negatorski isključiv, agresivno nasrtljiv, žestoko ofanzivan i odbojan „prema svemu što je u srpskoj kulturi stvoreno“. On se, u izvesnom smislu, s razumevanjem i tolerancijom odnosi prema kontinuitetu ranije stvorenih kulturnih vrednosti, i ne teži poništavanju ukupne kulturno-civilizacijske baštine srpskog naroda. Uvažavanje nekih nesumnjivih kulturnih vrednosti i dostignuća minulih epoha, za signaliste nije istovremeno i izraz kontinuiteta određenih, jednom za svagda datih koncepcija u kojima bi se iscrpljivale sve primordijalne vrednosti tradicije. I ovde Pavlović ostaje dosledan koncepciji istorijskog saznanja u valorizovanju kulturno-stvaralačke osnove signalizma oslonjenog na humanizam, ne izneveravajući svoj ponekad prisutan signalistički radikalizam i odvažnost u konkretnom delovanju.

Treba naglasiti da je Miroljub Todorović ukazivao na kulturnu ulogu i funkciju signalizma svestan da se nova kultura i civilizacija skoro neprestano stvaraju u humanističkoj težnji ka boljem i plodotvornijem svetu i životu. Isticao je da signalistička koncepcija širi i razastire pogled na svet i njegovu percepciju, otvarajući mogućnosti za jednu novu osećajnost. U tom smislu Todorović nastoji da odredi mesto koje signalizam ima u srpskoj kulturi i civilizaciji, stavljajući akcenat na delo i delotvornost.

Pošto je ostvario uvid u tokove istorijske avangarde, Todorović je dobro ocenio da ona ima bogatu tradiciju, ali je signalizam i pored svega toga ostao veoma usamljen u srpskoj kulturi i literaturi, jer postaje jedan od najizrazitijih neoavangardnih pokreta, dodajemo mi. Signalisti razložno smatraju da umetničko delo treba da izražava esencijalne osnove jedne kulture i što je moguće celovitiji totalitet. A delo i kada preobražava ili iznova stvara novu realnost u većoj je meri konstruisani i oblikovani totalitet nego prirodni organizam koji je povezan sa širim kulturnim kontekstom.

Na kulturu signalisti gledaju kao na sadržajni način života, uključujući i način percepcije, vrednosti, vidove mišljenja i delovanja i dr. A mišljenje i delanje je usmerenost ka totalizaciji kulture u koju se ugrađuje i celinom bića utemeljuje.

Među poetičkim fragmentima o drugačijim estetičkim normama Miroljub Todorović se kritički određuje prema neosimbolizmu pominjući ga u kontekstu ograničenosti tradicionalističke pesničke prakse. Pri tom akcenat stavlja na „ispražnjenost neosimboličke formule“;22 misleći poetički na lirski izraz i poetske iskaze koji sadrže pomalo oveštale simbole.

Todorović je polazio od poetičkog stava da signalizam neprekidno istražuje jezik i druge raznolike vidove ljudske komunikacije i pošto pronalazi nove poetske oblike i književno-umetničke postupke — negatorski se odnosi prema nekim fosiliziranim neosimbolističkim strukturama. U nastojanju da uspostavi drugačija estetička i poetička pravila signalizam nije prihvatio okamenjene, zastarele i tradicionalističke poetske forme i izraz, koji su korišćeni u pojedinim momentima od strane neosimbolista. Radikalizujući istraživanje jezika i poetskog komuniciranja, Todorović se šezdesetih godina ponekad neopravdano ignorantski odnosio prema neosimbolizmu zagovarajući miniranje njegove pesničke prakse,23 koja je u pojedinim vidovima bila takođe inovativna i u protivstavu nasleđenim tradicionalističkim stereotipima. No, signalizam je u tom smislu bio mnogo radikalniji i odlučniji i na poetičkom planu kao i u pogledu pesničke stvaralačke prakse. A kao rodonačelnik signalizma Todorović je smatrao da je skoro istorijski nužno i neizbežno suprotstavljanje neosimbolizmu. Utoliko pre što je inicirao istraživanje i praktično proveru pesničkih mogućnosti nejezika.

U kontekstu poetičkih naznaka u aleatornoj, stohastičkoj i apejronističkoj poeziji Miroljub Todorović postavlja razložno pitanje: da li su nove postupke kolaž i asamblaž u našu umetnost uveli nadrealisti, ili njihovi prethodnici zenitisti? 24 Izvesno je da su i jedni i drugi, kao i njihovi prethodnici kubisti i dadaisti, primenjivali tehniku kolaža kako bi u izvesnom smislu pomerili žanrovske granice, suprotstavljajući tradicionalnoj i uobičajenoj iluzionističkoj slici i predstavi — nova dela nezavisna od stvarnosti, u formi novog umetničkog realiteta. To je, kao i u slučaju signalističkog unošenja brojnih novih postulata u umetnost, predstavljalo vid pobune protiv skorelih aksioloških sistema i tradicionalističkih podela i parcijalizacije same umetnosti.25

Doprinos bogaćenju jezika

Signalizam je višesmerno dao vidan doprinos razvijanju, bogaćenju i usavršavanju pesničkog jezika i izraza. O tome nedvosmisleno svedoči koliko umetnička praksa, skoro toliko i programsko-poetički iskazi, napisi, prilozi i sl.

Početkom 80-ih godina, u razgovoru s Pavlovićem, teoretičar signalizma Miroljub Todorović se dosta precizno odredio prema pesničkom jeziku. Pri tom je ukazao da su signalisti još na početku hteli da razbiju okoštalu strukturu pesničkog jezika i da spuste svoju istraživačku sondu „u dublje, ponornije delove neistraženog kosmosa, znaka i semiologije“. On smatra da uklanjanjem jezika kao posrednika i njegovom destrukcijom, signalistička poezija čitalačkoj publici „ponovo približava predmete i bića, ukazujući na njihovu suštinu“. Signalizam je, prema Todorovićevom tumačenju, predstavljao svojevrstan odgovor i reakciju na verbalizme, opštu brbljariju i inflaciju reči u tome momentu. I doista, signalisti su u procesu umetničkog stvaranja, umesto jezika, koristili neke druge elemente: slova, znake, simbole, kolaže, fotografije, zvuke, glasove, akcije, geste i sl. „Pesnički jezik više nije samo jedan određeni, sistematizovani nacionalni jezik sa svojim lingvističkim zakonima, već znatno širi skup znakova i simbola.“26

Zahvaljujući signalističkim istraživanjima jezik više nije zatvoren u sebe i svoj sistem, niti je sveden samo na uže nacionalne okvire. On je, prema Todoroviću, nadnacionalan, a „metajezička struktura je jedna od glavnih odlika signalističke vizuelne poezije“, tvrdi Miroljub Todorović. Signalisti smelo pomeraju granice jezika, s uverenjem da pomeraju i granice i relacije sveta, osvajajući nove predele univerzuma.27

Signalisti čudo pesničkog jezika pretvaraju u neku vrstu objekta u kome predmetnost postaje glas za sebe, bez izrazitijih subjektivnih označenja. Oni nastoje da oslobode onu unutrašnju, skrivenu energiju jezika, podstičući pri tome i čoveka i njegovu svest da se debalansira od prihvaćenih i samonametnutih okova, a takođe i od krutih jezičkih normi i zakonitosti. Jezik pri tom zadobija delotvornu snagu koja pomera relacije između pesme i poezije koja može biti sadržana i u nepesmama.

Signalističkoj poeziji i pesnicima potrebna su nova, različita i mnogo kompleksnija izražajna sredstva; jer su ona „pevna“ i jezičko izražajna sredstva tradicionalističke poezije u znatnoj meri istrošena.

Signalisti su zagovarali subjektivnost ekspresije u smislu da ono što se izražava, iskazuje pa i prikazuje zavisi od subjekta koji to čini u okviru sopstvenog semiotičkog sistema referencije. Na subjektivnost ekspresije koja se izučava još od Aristotelovog doba gledali su kao na umetničko i pesničko ispoljavanje i izražavanje uopšte. Zahvaljujući njihovom insistiranju na duboko ličnoj i kreativnoj ekspresiji uočljivo je veće interesovanje za ove složene fenomene. U savremenim poetičkim razmatranjima to se sve više povezuje sa slojevitim gledištima izraženog stanja uma i duha prema ličnoj istini, ali i objektivnost projektivizma.

Jedna od bitnih poetičkih odrednica signalizma jeste „osloboditi jezik svih stega kako bi sam od sebe (i po sebi) zapevao“. Da bi se to dogodilo treba otkriti gde su izvorišta a gde uviri i ušća oslobođenog jezika. Jedno od izvorišta jezičko-stvaralačke produktivnosti verovatno se nalazi i u svesti koja je oslobođena svih stega.

U težnji ka oslobođenju jezika signalistički pesnici se bore protiv svih granica i međa koje osećaju kao teret i barijera što ih onemogućavaju i blokiraju u procesu umetničkog samoostvarivanja. Zato oni činom oslobađanja i unošenja svakovrsnih inovacija afirmišu Apolinerov iskaz o čoveku koji je u neprekidnom traganju za novim jezikom.

U signalističkoj poeziji i poetici koja je neprekidno i smelo istraživanje, jezik, znak, reč, govor zajedno sa ludičkim inovacijama imaju važno mesto i ulogu, naročito kada su izazov poetičkim zakonima. Igrave novine su zagonetne, tajanstvene i u mnogo čemu nepredvidljive u planetarnoj i kosmološkoj igri čoveka, jezika i znaka.

Signalističko pesništvo je plodotvorna proizvodnja jezika što se stapa s umom — s jezikom koji sažima u sebi znak i metafiziku istine. Pesma je onda kreativni čin samoprevazilaženja znaka, jezika pa i sveta. Jezik koji se akciono otima bezmerju: pesma je što priziva samu sebe, ističe na jednom mestu Miroljub Todorović.

Signalisti odvažno razotkrivaju životna, filozofska, psihomentalna i druga izvorišta pesničke upotrebe oslobođenog jezika i raznoliki spektar jezičkog dejstva i zračenja. Oni ukazuju na slojevitost razlika između činjeničko-faktografskog i nadahnuto poetskog u jeziku, otvarajući nove mogućnosti zračnog odseva pesme u destabilizovanom i narušenom jezičkom sistemu. Uspostavljajući drugačiji odnos između jezičkih činjenica i poetske osnove, oni pomeraju relacije funkcionisanja jezika u pesmi.

Dosledni koncepciji oslobođenja jezika signalisti su nosili u sebi veliku, skoro neodoljivu potrebu za promenom i vaspostavljanjem drugačijeg govora rečima, znacima, gestama, slikama. Pojedini među njima su bili blizu verovanja u magijsku moć govora koja se izvodi u trenutku iskazivanja, saopštavanja. Smatrali su da govor nalazi svoje središte u duši i biću i da na svoj način obeležava sva duhovna i životno-telesna ispoljavanja. U moći govora videli su i razaznavali onu prvobitnu, prapočetnu snagu nagomilanog kolektivnog iskustva.

Pesnički govor se, po mišljenju signalista, znatno razlikuje od tekućeg, svakidašnjeg govora i kolokvijalnih govornih nizova. U pesničkom govoru se stvaralačko biće jezika ispoljava kroz umetničko oblikovanje jezičkog materijala, kroz temeljnu nadgradnju verbalnog gradiva. Pesnički govor je shvaćen kao zaseban, oslobođen i unutar sebe nadograđen govor o govoru. Pri tom sam pesnički govor nije dograđivanje diskursa verbalnim i drugim ukrasima, već totalno preoblikovanje i nadograđivanje tog diskursa.

Signaliste zanima mogućnost ponovnog vraćanja slike, slikovnosti i znaka kao govornih elemenata u krug i domen različitih vrsta govornih činjenica. Pri tome se misli na individualno govorno stvaralaštvo viđeno kao zbir specifičnih umetničko poetskih iskaza koje proizvode izvorni stvaraoci što se suprotstavljaju tekućem kolektivnom jezičkom sistemu. Slika, znaci i govorne činjenice u duhu oslobađanja jezika mogu da sadrže obeležja koja su nezavisna od nekih važećih sistema pravila i normi.

Istovremeno signalisti su kritički bili orijentisani prema pozitivističkim koncepcijama težeći otvorenoj klasi reči, slika, znakova, govoru činjenica, bez ikakvog ograničenja i zamagljivanja. Oni su u težnji ka otvorenom delu uočavali zatvorenost i zamagljenosti govora činjenica i stvari. Za njih je govor klase reči znakova, gesta kreativno otvoren ukoliko posmatrač i primalac zajedno s umetnikom sudeluju u dovršavanju i dogovaranju dela. Zato pojedina signalistička dela i odlikuje neodređenost, zamagljenost saopštenja, nedovršenost forme, višesmislenost, bez defektivne poruke, na razastrtom polju govornih i drugih mogućnosti za kreativne intervencije čitalaca i slušalaca.

Signalizam teži novom shvatanju i kreativnom predočavanju znakova oblikujući poetske verbalno-znakovne i grafičke veze i sisteme u dodiru i prepletu s univerzalnim. On ponovo oživljava i vaskrsava jezički i grafički znak u nastojanju da pronađe novu osnovu preobražaja umetnosti. U znakovno-jezičkom, leksičkom i grafičko–vizuelnom vidu razaznaje sliku duhovnog ponašanja i kretanja kao nešto živo ili inspirisano i podstaknuto životom. Telesnost višeslojne jezičke suštine pokazuje se kao buđenje znaka u poetskoj tvorevini i vaspostavljanje znakovnog sistema u medijalnom vidu umetničkog izražavanja. Todorović u svojim poetičkim fragmentima ukazuje na mišljenje Žan Pol Sartra po kome moderni pesnici upotrebljavaju reči kao stvari, a ne kao znakove.

O zvezdanoj sintaksi Miroljuba Todorovića

Posle knjige Svet u signalima (1996) najnovije delo Milivoja Pavlovića Ključevi signalističke poetike (1999) potvrđuje da je autor dobar znalac i svojevrsni letopisac, poetičar i istraživač savremenih umetničkih tokova. Ovom studijom on je smelo zašao u astralnu sintaksu Miroljuba Todorovića, rodonačelnika signalizma i ubedljivo pokazao da je ovaj neoavangardni umetnički pokret daleko premašio naše okvire i relacije dosežući šire internacionalne i planetarne sfere i značaj. Dobro je ocenjeno da Pavlović celinom svoga dela posvedočava „da je signalizam stavovima, provokacijama i stvaralačkom praksom ponudio dugoročnu energiju pomeranja umetničkih granica i obogaćivanja izražajnih sredstava“ (Čedomir Mirković).

Prva dva odeljka knjige Ključevi signalističke poetike čine skladnu sadržajnu celinu i predstavljaju uvod u celovitije razmatranje teorijskih aspekata signalizma. U njima su, pored opšteg pogleda na delo i stvaralaštvo Miroljuba Todorovića, izloženi programsko-poetički i metapoetski pogledi u istorijskoj razvojnosti („Programsko-manifestni i metapoetski pogledi“). Autor je ovde studijsku pažnju usredsredio na osnove manifestno-programskih priloga koji su najavili signalizam i na ono što je prethodilo teorijskim i estetičkim stavovima, iskazima i koncepcijama. Posebnu pažnju posvetio je manifestnom radikalizmu Miroljuba Todorovića, imaginativnosti kao poetičkom instrumentu i desubjektivizaciji pesničke slike u prvim manifestima signalizma (Poezija — nauka), uz isticanje podudarnosti između ove eksplicitne poetike i pesničke prakse u kosmološkim poemama Planeta i Putovanje u Zvezdaliju. U drugom manifestu signalizma, prema Pavlovićevim ocenama, zaokružena su načela scijentizma i otvorene nove mogućnosti u sferi jezičkog izraza („energija jezika“) i tumačenja ontoloških, kosmoloških i antropoloških problema, dok je treći manifest donekle neadekvatno i kroz citate sagledan, iz uže žanrovske i radikalističke perspektive.

U nastavku on piše o programu pesničke obnove, signalističkoj ontologiji i komunikaciji, o prirodi i karakteru znaka kao presudnog oruđa „čoveka i umetnika u borbi protiv razarajućih sila energije“, služeći se brojnim citatima. To u znatnoj meri važi i za završne odeljke prvog dela ove studije u kojima se razmatraju otpori kanonizovanim umetničkim formama i prošireno polje pesničke prakse.

U narednih nekoliko poglavlja Pavlović se osvrće na scijentizaciju i revolucionisanje pesničkog jezika (Scijentizam — eksplozija nauke kao eksplozija jezika), kao i na stilsko-izražajne i žanrovske karakteristike signalizma. Tu se najpre osvrće na začetke svojevrsne planetarne komunikacije, zalazeći u suptilniju analizu egzaktno-jezičkog vokabulara scijentističkih, simboličkih, motivskih i drugih preokupacija Miroljuba Todorovića. Zanimljivo je poređenje rane pesme Milana Dedinca Moć prostora koja najavljuje dinamičan ritam novog, dolazećeg vremena tehničke civilizacije, sa scijentističkim zahvatima i sličnim poetičkim sintagmama Miroljuba Todorovića.

Eksperimentalnost, metafizički aspekti, slojevita simbolika (Himna šumi), velike i zračne Planete srpske poezije predmet su Pavlovićevog preispitivanja i analize u Ljubavnoj igri; strast je ovde sagledana kao prirodna sila i energija što luta kosmičkim prostranstvima. Ukazivanjem na dionizijsko i apolonijsko načelo u viđenjima Miroljuba Todorovića i na slično označene ničeovske principe, Pavlović podiže svoja poetička razmatranja na jedan viši nivo. A prilikom analize poeme Putovanje u Zvezdaliju pokazaće da je umetnost u nečemu smelija od nauke. Tu on prezentira deo originalnog rečnika koji je objavljen uz ovu poemu, s propratnim komentarima.

U središnjem, trećem, pomalo fragmentarno oblikovanom odeljku, koji ne iscrpljuje veliko bogatstvo stilsko-izražajnih i žanrovskih osobenosti obimnog opusa rodonačelnika signalizma, Milivoje Pavlović piše o karakteristikama verbalne i neverbalne poezije i iznosi ilustrativne primere koje povremeno analizira. Pritom polazi od Todorovićeve žanrovske klasifikacije signalističke poezije izložene u trećem manifestu (Signal, 1970), kao i od svoje šire i celovitije (Svet u signalima, 1996), koja je rezultat uvida u celinu signalističkog pesničkog stvaralaštva i noviju neoavangardnu produkciju kod nas i u svetu. Tu je vredna pažnje poetička naznaka o teorijskoj koncepciji Todorovića koji na žanrove gleda kao na načelo poretka što uvažava odgovarajuće tipove umetničke organizacije usaglašene s pesničkom ekspresijom i književnom strukturom.

Uočljiva je neujednačenost u tretmanu pojedinih žanrovskih oblika, i to uglavnom onih koji su i kod samog Todorovića ostali na nivou eksperimenta. Međutim, kod žanrovskih oblika u kojima je rodonačelnik signalizma doneo dragocene inovacije i genološke prodore, analiza je potpunija (stohastička, apejronistička i aleatorna poezija). Kada je reč o tehnološkoj poeziji, na primer, Pavlović je, da bi ostvario utisak celine neposrednog pesničkog govora, naveo integralnu verziju pesme (Širimo svoje miroljube todoroviće), iako bi, čini se, bilo celishodnije da je simbolički dobro osmišljenim komentarima, koji se inače nalaze iza pesme, prožeo i time pojasnio ili približio pojedine ključne delove ovog humorno-ironičnog pevanja. Zahvalno bi bilo da je autor potpunije izložio slojevite, sadržinske, stilsko-izražajne, jezičke, formalne, foničke, semantičke i druge unutrašnje karakteristike brojnih vešto i uspešno odabranih primera, kao i njihovo umetničko-estetsko zračenje. U sintetičkom zaključku o verbalnoj poeziji Miroljuba Todorovića Pavlović ističe: „Dosledan svojoj poetici, on je uporno istraživao, spretno kombinovao, preplitao, sučeljavao svakovrsne izražajne mogućnosti. Bogatstvo i raznolikost žanrovskih oblika stvorili su mu osnovu da uobliči nove vidove verbalne poezije (scijentistička, fenomenološka, stohastička, apejronistička itd.), da neke umetnički dogradi i usavrši (gestualna poezija, mejl-art, vizuelna poezija), čineći razuđenom i raznolikom svoju žanrovsku poetičku koncepciju“.

Posle argumentovane konstatacije da su Todorovićeva istraživanja u jezičkom i stilsko-izražajnom, formalnom, tipološkom i žanrovskom pogledu prevazišla prvotne najave, Pavlović naglašava da je pesnik učinio originalne pomake i prodore u našoj neoavangardnoj umetnosti, „a evropska i svetska kultura i umetnost već su prihvatile te inovacije kao nerazdvojni deo celine moderne umetnosti“.

U sličnom duhu Milivoje Pavlović obradio je i vidove neverbalne (semiološke) poezije Miroljuba Todorovića, a pre svega: konkretnu, vizuelnu, mejl-art i gestualnu poeziju. Komentari su koncizni, poetički osmišljeniji, uz potrebu celovitije umetničko-estetičke analize i komparativnih ukazivanja na slične ili različite primere u našoj, domaćoj i eventualno, šire, evropskoj neoavangardnoj umetnosti. U opštem pogledu na stilsko-izražajne, jezičke, žanrovske i druge osobenosti verbalne i neverbalne poezije, prema oceni autora, Todorović dostiže zavidan umetničko-stvaralački nivo i estetske domašaje kojima osnivač signalizma „dezavuiše okoštalo biće pojedinih poetika i na njima zasnovanu pesničku praksu“.

I pored izrazitijeg afirmativnog tona koji provejava kroz celinu ove studije na račun strožijih kritičkih valorizacija — u smeru načela da je kritičko stanovište jedino plodno u naučnom istraživanju — Pavlović ovde uzdržano napominje da rodonačelnik signalizma, prolazeći kroz složene procese ličnog usavršavanja, „nije ni mogao da u svakom žanrovskom obliku dostigne visoke pesničke i poetičke domete; i pored vidnog napora, pesnik je u nekim signalističkim vrstama i žanrovima (statistička, elementarna, matematička i kombinaciona poezija, na primer) ostao na nivou eksperimenta“.

Završni, četvrti deo studije, Signalizam na međunarodnoj avangardnoj sceni, dobro je zamišljen i u osnovi valjano ostvaren u pravcu jedne vrste zaključnih preispitivanja stvaralačkog prisustva signalizma u širim evropskim i svetskim relacijama. Pavlović je nastojao da sistematizuje i obradi vrlo teško dostupnu građu i izvore po značaju i mestu koje Todorović ima u domaćim i međunarodnim antologijama istorijske avangarde i neoavangarde, u multimedijalnim projektima, izložbama, katalozima i u periodici. Svakom od pomenutih vidova delovanja i prisustva on je posvetio poseban odeljak, prezentirajući mnoštvo dragocenih podataka, ponekad u pomalo faktografskom obliku, a delom kroz poetičke opaske i komentare. Ovaj pregled biće od velike koristi budućim istraživačima međunarodne dimenzije signalizma.

U odeljku Kosmopolitizam na delu Pavlović posvedočava da su sedma i osma decenija 20. veka bile vreme najvećeg internacionalnog uspona signalizma i Miroljuba Todorovića. Materijali iz Signalističkog dokumentacionog centra, u koje je Pavlović prvi i jedini među našim istraživačima stvaralački zaronio, nedvosmisleno potvrđuju da je više od tri stotine pesama, eseja, vizuelnih ostvarenja i odgovarajućih polimedijalnih radova Miroljuba Todorovića objavljeno, reprodukovano, preštampano i komentarisano u mnogobrojnim antologijama, časopisima, zbornicima, katalozima, periodičnim i drugim publikacijama širom sveta; i u tom smislu Todorović je — prema oceni Pavlovića — planetarni pesnik.

Brojna i raznovrsna ostvarenja rodonačelnika signalizma prisutna su u stotinu antologija i drugih izbora konkretne, vizuelne poezije, mejl-arta i dr. Pavlović je za ovaj rad izdvojio one najreprezentativnije, uz kraće informativne opaske i male poetičke komentare. Slično je učinio i s pregledom multimedijalne aktivnosti Miroljuba Todorovića u formi samostalnih (12) i kolektivnih (preko 500) izložbi, i u mnogobrojnim katalozima i vrlo raznolikoj periodici. Iz tih odeljaka se vidi sva širina i obuhvat stvaralačkog prisustva Miroljuba Todorovića, koji „stoji rame uz rame s najeminentnijim kreatorima prevratničkog duha u savremenoj umetnosti“, kako dobro zaključuje Pavlović.

Posle analitičkog sagledavanja pesničkog stvaralaštva i poetike Miroljuba Todorovića u njihovoj genezi, sinhronoj i dijahronoj perspektivi, a na osnovu relevantnih izvora i najznačajnijih ostvarenja, Milivoje Pavlović je sintetički uobličio Zaključna razmatranja. U njima je na više od desetak strana rezimirao rezultate do kojih je došao u prethodnim poglavljima. Pri tome je produbio i šire zasnovao svoje ocene i stavove u kojima su sadržane najbitnije odlike i kvaliteti razuđenog dela Miroljuba Todorovića, njegova slojevita pesnička i poetička misao i razuđene koncepcije, kao i delotvorno prisustvo i puna afirmacija umetničko-poetskih i teorijskih shvatanja u međunarodnim i planetarnim prostorima tokom minulih decenija. Pavlović je zaključio da se delo Miroljuba Todorovića iskazuje i potvrđuje kao složeno, „obuhvatno i mnogostruko po strukturi a po formi i u sadržinskom pogledu raznoliko i nesvodljivo u uobičajene žanrovske i druge sheme“. Ono u mnogo čemu izlazi iz konvencionalnih „izražajnih okvira, kategorija i normi umetničkog saopštavanja, i nikako se ne može svesti u jednu ravan, ni valorizovati tradicionalnim merilima“.

Miroljuba Todorovića autor ocenjuje kao polifonu stvaralačku ličnost i značajnu književno-poetičku pojavu koja je svojim delom obogatila „tvoračke mogućnosti naše savremene umetnosti i u planetarnim relacijama afirmisala našu kulturu u poslednjoj četvrtini ovog veka“. Njegovo raznovrsno i obimno delo bitno menja sliku o nekim vidovima našeg zaostajanja za evropskim književnim tokovima, smatra Pavlović i dodaje: „Pojavom signalizma kao umetničkog pokreta s neoavangardnim predznakom, naša kultura uspeva da se stvaralački uključi u moderne evropske i svetske tokove, unoseći u njih značajne inovacije“.

U završnom pasusu Zaključnih razmatranja Milivoje Pavlović ukazuje da signalizam, zahvaljujući pre svega Miroljubu Todoroviću i grupi koja ga delotvorno sledi (a njoj pripada i sâm), „glavnim svojim tokom predstavlja onaj luk koji stvaralački povezuje avangardna stremljenja iz međuratnog perioda sa savremenim razdobljem, donoseći dragocene inovacije kojima se srpska umetnost ravnopravno uključuje u moderne svetske procese“. Rodonačelnik signalizma je, manifestnim radikalizmom i originalnom pesničkom praksom, snažnom destrukcijom tradicionalizma, ali i prihvatanjem izvesnih njegovih životvornih vrednosti, s vešto pronađenim novinama, vizionarskim širenjem prostora literarnog iskustva, ukazivanjem na nove mogućnosti jezika i znaka, znatno izmenio estetski kôd naše umetnosti.

Na kraju se nalazi veoma korisna, obuhvatna i dobro koncipirana bibliografija bogate i raznovrsne signalističke produkcije Miroljuba Todorovića, kao i važnije literature o signalizmu, koja zahvata period od 1965. do 1998. Bibliografija nedvosmisleno potvrđuje međunarodnu afirmaciju signalizma, a istovremeno stvaralački korespondira s tematskim zahvatima ovog dela.

1) Rečnik književnih termina, Institut za književnost i umetnost i Nolit, Beograd, 1992, str. 776.

2) Jovan Ćirilov, Rečnik novih reči, Narodna knjiga, Beograd, 1982, str. 196.

3) Prosvetina enciklopedija, Beograd, 1981, tom 3, str. 191.

4 Miroljub Todorović, Signalizam, Gradina, Niš, 1979.

5) M. Pavlović, Iz recenzije za knjigu „Oslobođeni jezik“ M. Todorovića (1992).

6) M. Todorović, Oslobođeni jezik, Grafopublik, Zemun, 1992, str. 6, 11 i 49.

7) Milivoje Pavlović, Svet u signalima (Prilog letopisu signalizma, 1965–1995

8) Isto, str. 12.

9) Prosvetina enciklopedija, Beograd, 1981, tom 3, str. 191; Rečnik književnih termina, str. 196.

10) Baudelaire, Oeuvres complétes, Bibliotheque de la Pléide, Gallimar, Paris, 1961

11) Miroljub Todorović, Oslobođeni jezik, Grafopublik, Zemun, 1992, str. 5.

12) Isto, str. 61.

13) O Beloj knjizi, Književna reč, Beograd, april, 1976. Navedeno prema knjizi M. Pavlovića Svet u signalima, str. 29.

14) M. Pavlović, Signali za novi vek, Prolog za knjigu Svet u signalima, str. 8

15) Iskorak u neistraženo carstvo reči i znaka (Dve večeri s Miroljubom Todorovićem, tri decenije kasnije). Svet u Signalima, str. 123.

16) Isto, str. 123

17) Isto, str. 123.

18) M. Pavlović, Svet u signalima, str. 133.

19) Isto, str. 133.

20) Uvodna napomena za odeljak Provetravanje jezika (Panorama signalističke vizuelne poezije) u knjizi M. Pavlovića Svet u signalima, str. 136.

21) M. Pavlović, Svet u signalima — Prilog letopisu signalizma, 1965–1995, Novi Sad, 1996, str. 5.

22) M. Todorović, Oslobođeni jezik, str. 40.

23) Isto, str. 43.

24) Isto, str. 60.

25) Vidi razmatranja o kolažu, asamblažu, fotogramima i crtežima u studiji Miodraga B. Protića: Srpski nadrealizam 1929–1932, u katalogu Jugoslovenska umetnost XX veka — 1929–1950: nadrealizam, postnadrealizam, socijalna umetnost, umetnost NOR-a, socijalistički realizam, Muzej savremene umetnosti, Beograd, april–jun 1969, str. 12–16.

26) M. Pavlović, Signalizam — „izam“ ili izum? — Razgovor s Miroljubom Todorovićem, navedeno prema knjizi Svet u signalima, str. 36.

27) Isto, str. 36